Ismail Bej Vlora (Qemali) [1844-1919]

[UKI]

Ismail Qemali jashtë qarkullimit!!
Banka e Shqiperise ka vendosur te largoje nga duart e shqiptareve kartmonedhen 200 lekeshe me figuren e plakut te Vlores, Ismail Qemali. "Eshte vjeteruar shume".

Deri në fund të këtij viti nuk do të ketë më në qarkullim monedha të prerjeve 200-lekëshe, me konfigurimin e figurës historike të Ismail Qemalit. Kjo monedhë është e dyta që klasifikohet në listën e Bankës së Shqipërisë për nxjerrjen nga qarkullimi të monedhave të vjetra. Pra, përveç kësaj monedhe, Banka e Shqipërisë ka vendosur edhe për heqjen nga qarkullimi të kartëmonedhës 100-lekëshe. Vendimi është marrë gjatë mbledhjes së djeshme të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë, ku të dyja monedhat në janar të vitit 2009 nuk do të njihen më. Sipas Bankës së Shqipërisë, shkaku e heqjes nga qarkullimi të këtyre kartëmonedhave është vjetërsia e tyre dhe elementet jo të lartë të sigurisë. Pra, si rezultat i kësaj, edhe mundësitë për falsifikim janë më të larta. Të dyja prerjet e kartëmonedhave kanë hyrë në qarkullim në vitin 1997. Po ashtu, në vend të tyre do të shtohet numri i monedhave metalike, në mënyrë që të mos kufizohet qarkullimi i këtyre prerjeve. Përveç kësaj, në muajin qershor, Banka e Shqipërisë pritet të hedhë në qarkullim edhe kartëmonedhën me prerje 2000 lekë të reja. Hedhja në qarkullim e kësaj kartëmonedhe do të jetë mjaft lehtësuese si për publikun, ashtu edhe për sistemin bankar, ku kërkesat për këtë prerje kanë qenë mjaft të larta.

"Korrieri"

[UKI]

Ismail Qemali dhe familja e tij
Ismail Qemal Bej Vlora lindi në Vlorë në një familje çifligare më 24 janar të vitit 1844, vdiq në Itali nga një atentat me helm më 24 janar të vitit 1919. Ishte udhëheqës i shquar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe kryetar i parë i Shqipërisë së pavarur. Pasi kreu shkollën fillore në qytetin e lindjes dhe gjimnazin "Zosimea" në Janinë, më 1859 u vendos me familjen e tij në Stamboll, ku u aktivizua në lëvizjen patriotike shqiptare: mori pjesë në përpjekjet për caktimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe dhe për formimin e një shoqërie kulturore shqiptare. Në Perandorinë Osmane pati funksione të rëndësishme administrative dhe u shqua shumë shpejt si personalitet me pikëpamje liberale. Postet e tij i përdori jo vetëm për të ndihmuar lëvizjen çlirimtare të bashkatdhetarëve, par edhe për të lehtësuar sado pak gjendjen e vështirë të popujve të shtypur të perandorisë duke luftuar kundër obskurantizmit e dallimit racor dhe duke përkrahur përhapjen e kulturës e të dijeve shkencore. Kërkesat e Ismail Qemalit për zbatimin e reformave demokratike e çuan në konflikt me rrethet konservatore të Stambollit. U dënua nga Porta e Lartë me internim, të cilin e vuajti për 7 vjet. Në maj të 1900, për t'u shpëtuar ndjekjeve të Sulltanit, u arratis nga Stambolli dhe qëndroi në vise të ndryshme të Evropës, ku vendosi lidhje dhe bashkëpunoi me rrethet politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

Ismail Qemali zhvilloi një aktivitet të dendur politik për njohjen e Shqipërisë në opinionin evropian. Ai shpalli botërisht programin e tij autonomist në intervista e artikuj të botuar në shtypin shqiptar të kohës dhe në organe të huaja. Platforma politike e Ismail Qemalit. në përgjithësi përputhej me atë të ideologëve të tjerë të Rilindjes, por me disa veçori në lidhje me rrugët e mjetet për sigurimin e autonomisë. Në këtë etapë të veprimtarisë së tij ai mendonte të vazhdohej rruga reformiste për sigurimin e autonomisë nga lart, i shqetësuar se mos kryengritjet i jepnin shkas ndërhyrjes së huaj.


Mori pjesë aktive në lëvizjen xhonturke, në krahun përparimtar të saj që ishte për njohjen e të drejtave të kombeve të Perandorisë dhe u hodh kundër xhonturqve kur këta morën pushtetin dhe vendosën diktaturën ushtarake. Në dhjetor të 1908, me gjithë luftën që i bënë autoritetet xhonturke, u zgjodh deputet i sanxhakut të Beratit në parlamentin osman ku, së bashku me grupin e deputetëve patriotë, mbrojti interesat e kombit shqiptar. Në këtë kohë ai kaloi në pozitat më të përparuara duke e konsideruar kryengritjen e armatosur si mjet për sigurimin e autonomisë së Shqipërisë. U dallua si frymëzues dhe organizator i kryengritjeve antiosmane të viteve 1910-1912. Së bashku nie L. Gurakuqin e patriotë të tjerë hartoi memorandumin e Greçës të qershorit 1911 dhe në fund të atij viti mori nismën për organizimin e kryengritjes së përgjithshme të 1912. I ngarkuar nga rrethet patriotike të vendit shkoi në Stamboll për ta bindur qeverinë osmane t'u jepte shqiptarëve autonominë. Pas fillimit të Luftës së Parë Ballkanike ndërmori së bashku me Luigj Gurakuqin një aksion të ri politik për të shpëtuar atdheun. Në mbledhjen e Bukureshtit më 5 nëntor 1912 gjeti përkrahjen e kolonisë shqiptare të atjeshme dhe prej andej shkoi në Vjenë ku u takua me personalitete politike austro-hungareze dhe me përfaqësues diplomatikë të Fuqive për të shtruar e mbrojtur çështjen shqiptare duke pasur parasysh kontradiktat që ekzistonin midis fuqive. Ai për çlirimin e plotë të vendit. Më 19 nëntor 1912 njoftoi në atdhe se do të shpallej pavarësia nga Kuvendi Kombëtar që do të mblidhej për të vendosur mbi të ardhmen e vendit. U kthye me bashkëpunëtorët e tij në Shqipëri. Në Vlorë kryesoi mbledhjen e Kuvendit Kombëtar që shpalli Pavarësinë e Shqipërisë më 28 Nëntor 1912.


28 nëntor, 1912U caktua kryetar i Qeverisë së Përkohshme. Në politikën e brendshme dhe të jashtme të qeverisë kombëtare u tregua i prirur për kompromise me çifligarët, për të përfituar nga ndikimi që gëzonin këta në shtresat e pasura e të mesme, por edhe i vendosur për demokratizimin e jetës së vendit, i vëmendshëm kundrejt politikës së Fuqive për të shpëtuar atë që mund të shpëtohej në dobi të atdheut, por i papajtueshëm me çdo cenim nga ana e tyre të pavarësisë e të sovranitetit kombëtar, i lirë nga paragjykimet kundrejt fqinjëve me të cilët kërkonte të kishte marrëdhënie miqësore, por edhe kundërshtar i rreptë i synimit të tyre për të copëtuar Shqipërinë. Qeveria e kryesuar nga Ismail Qemali, ndonëse në kushte shumë të vështira të brendshme e të jashtme, mori një varg masash në fushën e ekonomisë, të ndërtimit shtetëror dhe të kulturës kombëtare që hapnin rrugën e zhvillimit demokratik të atdheut. Mbrojti pranë Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit dhe pranë kancelarive të Fuqive të Mëdha të drejtat e ligjshme të popullit shqiptar, tërësinë territoriale të vendit. Në të gjitha këto veprime Ismail Qemali u tregua burrë shteti dhe diplomat largpamës. Me politikën e tij ngjalli kundërshtimin e rretheve konservatore e reaksionare çifligare si edhe të imperialistëve, të cilët e rrëzuan qeverinë kombëtare të kryesuar prej tij në janar 1914. Vitet e fundit të jetës së tij të kaluara në mërgim Ismail Qemali i përdori në dobi të çështjes shqiptare.

[UKI]

Jeta e panjohur e dy djemve të Ismail Qemalit
Ekskluzive/Darling Ismail Vlora, pasardhësi Qemalit, sjell për gazetën “Tirana Observer” historinë e Ismail Qemalit dhe të familjes së tij, me rastin e ditës së Pavarësisë. Darling Vlora sjell fakte të panjohura dhe të papublikuara më parë për veprën e Ismail Qemalit dhe të dy djemve të tij.

Marr shkas të shkruaj diçka për Familjen e Ismail Qemalit, për djemtë dhe vajzat e tij, veçanërisht duke u ndalur në dy prej tyre, jo vetëm thjesht për të treguar një aspekt të panjohur të jetës së tij, por ngaqë historia jonë (në këtë rast historia e Atij që Shpalli Pavarësinë e Shqipërisë, pavarësinë e një populli të tërë, atij që sakrifikoi gjithçka për Atdheun), është shkruar dhe vazhdon të shkruhet shtrembër, një paradoks i paparë, kur vendi po i afrohet 100-vjetorit të Pavarësisë!!! Në ndonjë rast shkruhet shtrembër, për mosdije; në ndonjë rast qëllimisht. Rrallë ndodh në histori që kur shkruhet për një figurë historike të përmendet pak ose aspak familja e tij. Përkundrazi, historianët «gërmojnë» edhe në skutat më të thella për të hedhur dritë mbi paraardhësit dhe pasardhësit e një figure historike. Me Ismail Qemalin historiografia jonë veproi krejt ndryshe. Për familjen e tij as që u fol ndonjëherë!!! Por nëse atëherë historiografia ishte kthyer në një instrument, në shërbim të regjimit në fuqi, po sot? Përse «historianët» nuk e shkruajnë historinë e Njeriut të Pavarësisë, Atij që u krijoi shtetin? Në veprën «Collected Works», shteti indian, për të nxjerrë në pah, me tërë madhështinë e mundshme, ka përmbledhur, në 100 vëllime (me rreth 50.000 faqe), fjalimet, intervistat, shkrimet, artikuj gazetash, letra personale, etj., etj., pra gjithë aktivitetin e Njeriut të madh, Gandi, duke i bërë një shërbim të jashtëzakonshëm historisë dhe duke respektuar me nderim sakrificat që Gandi bëri për Kombin e tij. Ky është vlerësimi që meritojnë njerëzit e mëdhenj.
Për Ismail Qemalin, Simbolin e Pavarësisë, atë që patriotët, bashkëkohës të tij, e kanë cilësuar Cavour-in e Shqipërisë apo Gladstone, dhe që shqiptarët, kudo në botë, e kujtojnë me respekt në Ditën e Shenjtë të Flamurit, në këtë ditë që na bën të ndjehemi krenarë dhe shqiptarë, historiografia jonë s'ka bërë asgjë: rreth 5-6 punime që, ndoshta, po t'i mbledhësh faqet e tyre, janë më pak se vetë «Kujtimet» e Ismail Qemalit!!!
Pra, nisur nga ky fakt, me dëshirën për të hedhur dritë, sado pak, mbi një aspekt të panjohur të jetës së Themeluesit të shtetit shqiptar, duke shpresuar që historianët e ardhshëm, duke lënë mënjanë pasionet dhe skemat politike, të studiojnë siç duhet jetën dhe veprën e tij, atëherë, padyshim që do dali në pah, me tërë madhështinë, edhe kontributi i madh që ka dhënë Familja e tij, paraardhësit dhe pasardhësit, në dobi të çështjes kombëtare.
Më 1867-ën, siç shkruan edhe vetë në «Kujtime», ndërsa ndodhej me punë në Rusçuk (Bullgari), atëherë pjesë e Perandorisë Osmane, Ismail Qemali u martua me Kleoniqi Surmeli, me të cilën, siç do të shprehej edhe vetë, pati lumturinë të kishte 10 fëmijë, gjashtë djem: Mahmud bej (1871-1920), Tahir bej (1875-1932), Et''hem bej (1884-1937), Xhevdet bej (1888-1910), Qazim bej (1893-1953), Qamil bej (1895-1950) dhe katë vajza: Mevedet (1873-1954), Alije (xx-1955), Ylvije (xx-1934), një vajzë vdiq pak pas lindjes.
Padyshim, një njeri me një pozitë të lartë, me kulturë të gjerë, reformator dhe liberal si ai, do të tregonte një kujdes të veçantë për edukimin dhe shkollimin e fëmijëve të tij. Të nëntë fëmijët e Ismail Qemalit ishin të pajisur me një kulturë të gjerë, njohës të shumë gjuhëve të huaja, të shkolluar e, mbi të gjitha, atdhetarë. Gjatë përpjekjeve të tij në dobi të çështjes shqiptare, Ismail Qemali gjeti një mbështetje të madhe tek familja e tij, veçanërisht tek djemtë, dy prej të cilëve nuk ju ndanë, që nga viti 1900, kur ai u arratis nga Turqia dhe deri ditën që vdiq, më 24 janar 1919. Jo pak, por 19 vjet, ata e shoqëruan kudo.
Më 1900 Ismail Qemali u arratis nga Turqia, duke marrë me vete vetëm tre nga djemtë e tij: Et'hem bej, Xhevdet bej dhe Qazim bej. Pjesa tjetër e familjes (dy djemtë e mëdhenj Mahmud bej dhe Tahir bej, punonin në administratën shtetërore turke dhe, më pas, Sulltani do t'i internonte; vajzat ishin të martuara; djali i vogël ishte 5-vjeçar dhe gruaja) do qëndronin në Stamboll.
Të tre djemtë e tij, në atë kohë, ishin akoma të vegjël. Siç shkruan Anslemo Lorecchio, në gazetën e tij «La Nazione Albanese», kur Ismail Qemali arriti në Napoli, më 18 maj 1900, «shoqërohej nga tre djem të tij, Ibrahim Ethem bej, gjashtëmbëdhjetë vjeç; Ahmed Djevdet beg, dymbëdhjetë vjeç dhe Kiazim beg, shtatë vjeç» (Catanzaro, Itali, 30 qershor 1900, f.1). Gjatë periudhës së gjatë të viteve të emigrimit (8 vjet), ata do të rriteshin vetëm me të atin, duke krijuar kështu një lidhje të fortë, që do të vazhdonte përgjatë gjithë periudhës së Lëvizjes Kombëtare, ku Ismail Qemali luajti një rol kryesor. Xhevdet bej Vlora vdiq i ri, nga tuberkulozi, aty nga viti 1910, ndërsa Et'hem beu dhe Qazim beu do t'i qëndronin përkrah deri më 24 janar 1919, kur ai do të mbyllte sytë në Peruxhia të Italisë, ndërsa përgatitej, me tërë energjitë e tij, për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes, në Paris.

Et'hem bej Vlora. Lindi në Stamboll, më 1884. Studimet fillore i mori në vendlindje ndërsa më pas studioi në qytete të ndryshme të Europës si Lozanë, Paris e Bruksel. Në tetor 1912, përpara se Ismail Qemali të nisej për Bukuresht, për të filluar udhëtimin drejt Pavarësisë, Et'hemi u nis për Vlorë dhe mori pjesë në Komisionin përgatitor për Shpalljen e Pavarësisë, duke qenë koordinator i këtij Komisioni me Ismail Qemalin. Në një letër që Ibrahim Shyti i dërgonte mësuesit Musa Muho, më 1969, lexojmë: «Sa për djalin e Ismail Beut, Et'hemin, ai ka qenë ushtarak dhe ato kohë erdhi në Vlorë, me këshillë të Ismail Beut e të Gurakuqit, dy muaj para se të shpallej independenca. Ca kohë qëndroj në shtëpinë e Hamza Isait e ca kohë në atë të Ymer Radhimës. Në mbledhje me vlonjatët transmetonte letrat që i vinin nga Nica e Francës dhe me telegraf komunikonte me Ismail Ben. Et'hem Beu ishte i urtë e me plot fjalë të mençura. Ai kishte pasur shokë në Stamboll Toto Hosen nga Bolena. Po atë nuk e poqi do të sepse autoritetet turke e kishin larguar nga ushtria. Gjithë Paria e Vlorës, nuk bënte gjë pa pyetur Et'hem Beun» («Nga Epistolari i Ibrahim Shytit në Vlorë», Tiranë 2000, f. 241). Më 9 nëntor 1912, nga Vjena, Ismail Qemali dërgoi dy telegramet e njohura historike, njërin drejtuar Et'hemit dhe tjetrin parisë së Vlorës: «Vij me vaporin më të parë. E ardhmja e Shqipërisë është siguruar. Telegrafoni kudo të kenë besim të plotë për fatin e atdheut. Duke u rekomanduar marrëveshje vëllazërore, bashkëpunim, ecje në rregull të punërave shtetërore, ruajtje të rendit publik, përshëndetje atërore, Qemal» («Ismail Qemali -përmbledhje dokumentesh», Tiranë 1982, dok.183). Më 13 nëntor 1912 Et'hemi i përgjigjet të atit nga Vlora: «Falënderime të sinqerta për të ardhmen e Shqipërisë. Kemi ftuar kudo bashkatdhetarët të dërgojnë në Vlorë delegatë për Asamblenë. Delegatët e emëruar presin udhëzime pas komunikimit të telegramit tuaj. Na udhëzoni nëse është e nevojshme të bëhet mbledhja. Shpejtoni ardhjen në qoftë se Durrësi nuk është i bllokuar. Qetësi e plotë. Presim me padurim sqarimin e gjendjes. Të fala me respekt në emër të bashkatdhetarëve, Et'hem» (po aty, dok.185). Në krye të trupave ushtarakë rezervistë, me gradën e kapitenit, Et'hemi organizoi pritjen e delegatëve në Vlorë dhe, gjatë periudhës së Qeverisë së Vlorës, e gjejmë së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Hysen Vrionin në përpjekje për njohjen e Qeverisë së Vlorës në Veri të vendit (po aty, dok.291/295). Mori pjesë në delegacionin e Qeverisë së Vlorës, kryesuar nga Ismail Qemali, pranë Konferencës së Ambasadorëve, në Londër (1913). Më 1914, pas dorëheqjes së Ismail Qemalit nga Qeveria, u largua nga Shqipëria, së bashku me të atin. Në dhjetor 1918 Qeveria italiane e ftoi Ismail Qemalin në Romë, për të koordinuar veprimet mbi të ardhmen e Shqipërisë. Nga Spanja, ku ndodhej me familjen, Ismail Qemali, shoqëruar nga Et'hemi dhe Qazimi, u nis për Itali. Pas vdekjes së Ismail Qemalit, Et'hem beu u zgjodh nga shqiptarët e Amerikës, të grumbulluar rreth «Partisë Politike», delegat në Konferencën e Paqes, në Paris, midis emrave të dëgjuar si Hasan Prishtina, Aqif Pashë Elbasani, Pandeli Cale, Mit'hat Frashëri, Ali bej Klisyra, Nuredin bej Vlora, etj., Më pas u vendos në Tiranë dhe nuk u mor me politikë. Më 1932, me rastin e 20-vjetorit të Pavarësisë, ku u zhvillua edhe ceremonia e zhvendosjes së eshtrave të Ismail Qemalit, nga Kanina në Vlorë, Et'hemi dorëzoi, gjatë ceremonisë, Flamurin dy krenar që u ngrit në Vlorë, Ditën e Shpalljes së Pavarësisë. Për këtë, gazeta «Besa», më 29 nëntor 1932, do shkruante: «Me Flamurin që është ngritur në Vlorë, më 28 nëntor 1912, janë bërë fotografitë e rastit dhe flamuri, nga Et'hem Vlora, i dorëzohet prefektit i cili ja jep ministrit të Arsimit Hilë Mosi, i cili do ta dorëzonte në Muzeun Kombëtar...».
Më 7 maj 1937, krejt papritur, Et'hem bej Vlora vdiq në Spitalin «Zog I», në Tiranë. Shtypi i kohës e përcolli me dhimbje vdekjen e tij. Gazeta «Shtypi», që dilte në Tiranë, shkruante: «Zhdukja e një patrioti fisnik» (Tiranë, 10 maj 1937, f. 4); Gazeta «Jeta e Re», që dilte në Vlorë, midis të tjerash shkruante: «Dje na erdhi lajmi i vdekjes së kapiten Et'hem Vlorës. I ndjeri ishte një burrë i urtë, i matur dhe i ndershëm. Të ndjerin e kujtojmë me mallëngjim gjithë Vlora dhe veçanërisht shokët e tij vlonjatë të 1912ës» (Vlorë, 10 maj 1937, f. 4). Ceremonia e varrimit u krye me nderime të mëdha. Gazeta «Drita», nën titullin «Një shumicë e madhe autoritetesh civile dhe ushtarake e shoqëruan kufomën e Et'hem Vlorës», e jep të plotë këtë ceremoni mortore, në faqe të parë të saj, shoqëruar edhe me një foto të ceremonisë (Tiranë, 9 maj 1937, f. 1). Et'hem bej Vlora u martua me Ismete Ohri (Toptani), me të cilën nuk pati fëmijë.

Qazim bej Vlora. Lindi në Stamboll më 1893. Që nga viti 1900, kur Ismail Qemali u arratis nga Stambolli, qëndroi gjithmonë pranë të atit. Ka qenë i pranishëm në çdo aktivitet, takim, udhëtim të kryer nga Ismail Qemali, duke e shoqëruar kudo, gjë që vihet re, jo vetëm në «Kujtimet» e Ismail Qemalit, por edhe në dokumentet dhe fotot e kohës. Gjithmonë kur e prezantonte tek miqtë Ismail Qemali shprehej: «Ky është arkiva ime e gjallë, ruan në kokë çdo material të botuar ose të folur, që më hyn në punë për problemin e madh shqiptar. Është im bir, Qazimi». Pas fitores së Revolucionit xhonturk, më 1908, shoqëroi të atin në Vlorë ku, siç dihet, Ismail Qemali u zgjodh deputet i Beratit në Parlamentin e Perandorisë Osmane. Ishte i pranishëm në takimet e Ismail Qemalit me Hasan Prishtinën, për organizimin e kryengritjes së përgjithshme, gjatë viteve 1909-12, gjë që vërtetohet edhe nga foto të kohës. Gjatë viteve 1910-12 zhvilloi një aktivitet të gjerë për furnizimin e kryengritësve shqiptarë me armë: «...akuzohet një shoqëri gjoja klandestine, -lexojmë në një relacion të konsujve në Vlorë, -e cila gjendet nën drejtimin suprem të Qazim beut (djalit të Ismail Qemalit) që, ndër të tjera, përfshika përsëri edhe personat e komprometuar në çështjen shkollore, sepse mbledh të holla për tu ndihmuar shqiptarëve të Veriut kundër trupave osmane si dhe importon fshehurazi armë dhe municione për një kryengritje të mundshme...» («Ismail Qemali -Përmbledhje Dokumentesh», Tiranë 1982, dok. 114). Ishte i pranishëm në Podgoricë, gjatë përgatitjeve për Kuvendin e Gërçes (23 qershor 1911) dhe është autori i përkthimit në shqip të këtij Memorandumi («Le Figaro», Paris, 8 korrik 1911, f.2). Për t'u shpërndarë kryengritësve Memorandumin, shtypur si libër më vete, dhe për të marrë aprovimin e tyre, Ismail Qemali e dërgoi në Podgoricë, së bashku me Qazim Kokoshin (Bardhosh Gaçe, «Lëvizja Kombëtare në Vlorë, 1878-1912», Tiranë 1999, f. 155). Më 25 tetor shoqëroi të atin për Bukuresht. Mori pjesë në mbledhjet e kolonisë shqiptare të Bukureshtit si dhe në të gjitha takimet që Ismail Qemali zhvilloi përgjatë gjithë udhëtimit të tij për Shpalljen e Pavarësisë. Mori pjesë në delegacionin diplomatik, drejtuar nga Ismail Qemali, në mbrojtje të çështjes shqiptare, pranë Konferencës së Ambasadorëve, në Londër (1913). Gjatë Luftës I-rë Botërore qëndroi në Francë, Itali e Spanjë. Së bashku me të vëllanë, Et'hemin, shoqëroi të atin në Peruxhia (Itali). Më 1921 Qazim bej Vlora hodhi kandidaturën për deputet, në Vlorë, por nuk fitoi. Mbase në këtë kohë gëzonin më shumë simpati në popull luftëtarët e shquar të Luftës së Vlorës si, Qazim Koculi, Qazim Kokoshi, etj. Në ato pak rreshta të prezantimit të tij si kandidat lexojmë:
«Duke parë se gjithë Zotërinjtë kandidatë kanë botuar programin e tyre e pashë të nevojshme të them edhe un disa fjalë: Nuk shoh asnjë nevojë për të paraqitur një program; sepse le ta lemë mënjanë që nuk është e mundur të shtrëngohet ky me nja dy shtylla të një gazete, por edhe duhet që të gjithë bashkatdhetarët e mi të dinë mendimin që kam pasur si udhëheqës gjithnjë e do ta kem ku është përpjekja me të tërë mjetet e mënyrat: të mbrojturit e Atdheut e të drejtat e tij. E akoma unë në është se e vura kandidaturën time kjo nuk është nga asnjë ndjenjë e interesit të veçantë por nga patriotizmi i thjeshtë, me qëllim që të jem ndërmjetës midis popullit e Qeverisë së tij e kështu të mundem të mbroj e të përkrah interesat dhe hallet e tij, të siguroj lumturin e fatbardhësinë e tij me mjetet që sot qytetërimi dhe përparimi na shtron përpara.
Me këtë rast përfitoj t'i paraqes falënderimet e mia shumë Zotërinjve që më kanë dhënë kurajo e veçanërisht bashkëqytetarët e mi të cilët gjithnjë më tregojnë një dashuri të vërtetë, lavdi emrit që mbaj i cili përmend kujtimet e të palodhurit mbrojtësit të tyre.
Pra, është me plot besim që paraqitem përpara jush duke shpresuar se ky popull që e kam dashur në gjithë jetën time, që i kam vrapuar në më të voglat rreziqe duke hyrë gjithnjë në rreshtat e tij, do të më gjej të meritueshëm për besimin e tij. Kiazim Kemal Vlora, Vlorë, 17.02.1912» («Mbrojtja Kombëtare», Vlorë, 20 shkurt 1921, f. 1).
Rreth vitit 1936 u martua me Behije Masllafin, e veja e Inajet bej Ohrit, me të cilën nuk pati fëmijë. Pas «çlirimit» të Shqipërisë u vendos në Strugë dhe pas prishjes së marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave, më 1949, nuk u kthye më në atdhe. Më 1949 policia maqedonase i sekuestroi një pjesë të dokumentacionit, që kishte me vete. Sipas historianëve struganë ai kishte një dokumentacion të pasur dhe një bibliotekë shumë të madhe, fati i të cilave nuk dihet. Mbetur në vetmi të plotë, larg familjes e atdheut, Qazim bej Vlora vdiq në dhjetor 1953. Shoqata e Historianëve Strugan, pas kërkimeve të shumta, më 1997-ën, zbuloi vendin ku preheshin eshtrat e Qazim bej Vlorës, duke i vendosur dhe një pllakë mbi varr. «Me këtë akt, -ka theksuar Kryetari i Forumit Intelektual të Strugës, - pastruam ndërgjegjen tonë prej shqiptari, që për shumë vjet, për arsye objektive, nuk e kemi ditur se në varrezat tona të Strugës prehen, jo vetëm eshtrat e njërit nga djemtë më të mirë të Ismail Qemalit, Qazim bej Vlora, por bashkë me to edhe një pjesë e ndritur e historisë tonë kombëtare, për të cilën ne jemi krenarë».

Darling Ismail Vlora - Tirana Observer

[UKI]

Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit


Kur mbaroi Lufta e Parë Botërore, më 11 nëntor 1918, Ismail Qemali ndodhej jashtë Shqipërisë. Ai ishte larguar nga Atdheu fill pasi më 22 janar 1913 dha dorëheqjen si kryetar i qeverisë së përkohshme shqiptare të krijuar nga Kuvendi Kombëtar i Vlorës më 28 Nëntor 1912. Ai qëndroi në mërgim edhe gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, për arsye se Shqipëria qe pushtuar prej fuqive ndërluftuese.

Shkruan: Fatjon BALLIU

Në mërgim ai qëndroi në vendet perëndimore. Gjatë luftës mbajti anën e Antantës. Megjithatë, në mbarim të luftës, ai u zemërua nga fuqitë e Antantës. Kjo, për arsye se më 1918-n, pa mbaruar ende lufta, u mor vesh se anëtaret e saj - Anglia, Franca, Rusia dhe Italia - kishin nënshkruar më 26 prill 1915 Traktatin e fshehtë të Londrës. Dihet se me këtë traktat ato merrnin përsipër se po ta fitonin luftën do ta copëtonin Shqipërinë duke e kënaqur Serbinë dhe Malin e Zi me një pjesë të viseve veriore, Greqinë me një pjesë të viseve jugore dhe juglindore, Italinë me qytetin e Vlorës së bashku me rrethinën e saj. Me pjesën që do të mbetej në Shqipërinë Qendrore do të formohej një principatë e vogël myslimane nën protektoratin e Italisë. Vetëkuptohet se me zbatimin e këtij traktati, vepra kryesore e Ismail Qemalit, Shqipëria e Pavarur, fshihej nga historia. Ismail Qemali
Nga fuqitë që fituan luftën, vetëm Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk e kishin nënshkruar Traktatin e Londrës, pra nuk ishin të detyruara për zbatimin e tij. Veç kësaj, nga nënshkruesit e traktatit Rusia, tani pas fitores së Revolucionit të Tetorit, kishte hequr dorë nga Traktati i Londrës. Kështu, çështja shqiptare tani varej kryesisht nga vullneti i Anglisë, Francës, Italisë, sidomos nga kjo e fundit, e cila përfitonte prej tij.
Në kohën kur Traktati i Londrës mbahej ende i fshehtë, Roma, me oreksin e saj për ta gllabëruar krejt Shqipërinë, kishte shpallur në Gjirokastër më 3 qershor 1917 një proklamatë me të cilën deklaronte se ajo do ta ruante pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë, por nën protektoratin e Italisë. Me këtë projekt, Roma shpresonte të gjente mbështetjen e shqiptarëve, të cilët, sipas saj, përballë copëtimit të thellë të Atdheut, copëtim i barabartë me zhdukjen, do të mbështetnin protektoratin e Italisë.
Sapo në verën e vitit 1918 ranë në dijeni të Traktatit të fshehtë të Londrës, qarqet patriotike shqiptare u vunë në lëvizje. Në atë kohë, Ismail Qemali ndodhej në Spanjë. Aty kishte zënë miqësi të ngushtë me ambasadorin e ShBA-së. Në themel të miqësisë ishte simpatia që po tregonte ambasadori amerikan në Madrid për çështjen shqiptare. Meqenëse qarqet politike shqiptare, brenda dhe jashtë Shqipërisë po përgatiteshin të dërgonin delegacione në Paris, ku do të mblidhej Konferenca e Paqes edhe Ismail Qemali u vu në lëvizje. Për të siguruar një mandat përfaqësimi, Ismail Qemali u lidh me shoqërinë patriotike "Partia politike" e emigrantëve shqiptarë, e cila vepronte në ShBA, me qendër në Worcester, Massachussets dhe kishte për kryetar Kristo Dakon. Ajo nxirrte organin periodik "Koha", me drejtor Mihal Gramenon. "Partia politike" kishte ngritur një organizëm të veçantë me emrin "Komiteti për shpëtimin e Shqipërisë". Komiteti kryesohej nga Sevasti Qiriaz Dako, themeluesja e Shkollës Shqipe të vashave në Korçë, më 1892. Ajo ishte një intelektuale e rrallë nga radhët e gruas shqiptare, publiciste dhe aktiviste e palodhur e çështjes kombëtare. Gjatë luftës ajo drejtonte revistën patriotike kulturore "Ylli i mëngjesit".
Sapo u nënshkrua, më 11 nëntor 1918, armëpushimi, Ismail Qemali u nis për në Paris, ku do të mblidhej së afërmi Konferenca e Paqes. Por, qeveria franceze, e cila në atë kohë përkrahte qeverinë fantazmë të Esat Pashë Toptanit, përveçse e pengoi Ismail Qemalin të zhvillonte korrespondencë me "Partinë politike" në Amerikë, e detyroi atë të largohej nga Franca. Për më tepër, edhe ambasadori i ShBA-së në Paris nuk pranoi që korrespondencën midis tij dhe Sevasti Dakos në ShBA ta kalonte nëpërmjet postës së ambasadës amerikane. Atëherë, Ismail Qemali vrapoi në Madrid. Atje, korrespondenca midis Ismail Qemalit dhe Sevasti Dakos u zhvillua nëpërmjet mikut të tij, ambasadorit të ShBA-së. Midis akteve që Plaku i Vlorës i drejtoi zonjës Dako është dhe programi që Ismail Qemali do të mbronte në Konferencën e Paqes, në favor të çështjes shqiptare. Thelbi i saj parashihte pavarësinë e plotë të Shqipërisë. Synimi për pavarësinë e plotë të Shqipërisë binte në kundërshtim të plotë me programin që kishte përpunuar qeveria italiane, e cila sikurse u tha, përmbajtjen e Traktatit të Londrës përpiqej ta zëvendësonte me formulën e shpallur në Gjirokastër më 3 qershor 1917. Madje, qeveria e Romës kishte siguruar përkrahjen në favor të platformës së shpallur në Gjirokastër, të disa personaliteteve shqiptare, si Mehmet Konica, Myfit Libohova, Medi Frashëri, Feizi Alizoti, Mustafa Kruja e të tjerë. Madje, ata po përgatiteshin të krijonin një organ politik në Shqipëri, i cili të miratonte platformën e Romës - Shqipëri autonome nën mandatin italian, pa Vlorën dhe krahinën e saj.
Ismail Qemali ishte kategorikisht kundër synimeve italiane, të cilat binin në kundërshtim me veprën që ai kishte shpallur vetë më 28 Nëntor 1912, pavarësinë e plotë të Shqipërisë. Me pëlqimin e "Partisë politike", Ismail Qemali vendosi të ndërmerrte një udhëtim për në Romë. Qëllimin e udhëtimit na e thotë shkoqur drejtori i gazetës "Koha", Mihal Grameno, i cili shkruante më 12 dhjetor 1918: udhëtimi i Ismail Qemalit në Romë na gëzon shumë, pasi atje ai do të ketë mundësi t‘i parashtrojë qeverisë italiane dëshirat e kombit shqiptar dhe ta largojë synimin e Romës për një protektorat italian mbi Shqipërinë dhe ta bindë që Italia të përkrahë të drejtat e shqiptarëve duke e siguruar atë se kombi shqiptar do t‘i jetë asaj mirënjohës përjetë. Sikurse del nga përmbajtja e artikullit, luftëtari rilindës Mihal Grameno kishte besim vetëm tek Ismail Qemali, tek aftësitë e tij diplomatike, mbasi nga të tjerët, theksonte ai, deri atëherë kishin dëgjuar vetëm gjepura (Artikulli "Ç‘thotë Plaku i Shqipërisë", në "Koha", Boston, Mass., 12 dhjetor 1918).
Në Romë, Ismail Qemali nuk arriti kurrë. Kur hyri në Itali, Roma e njoftoi të qëndronte në qytetin Peruxha e të priste atje përgjigjen e kërkesës së tij. Ai bujti në hotelin "Brufani".
Ndërsa priste përgjigjen nga Roma, kundërshtarët e platformës së Ismail Qemalit, pra përkrahësit shqiptarë të platformës së Romës, e kritikuan ashpër misionin e tij. Me këtë rast, Mihal Grameno njoftonte, më 15 janar 1919, se Ismail Qemali në një letër që u kishte drejtuar krerëve të "Partisë politike", u thoshte ndër të tjera: "Lërini të tjerët me ëndrrat e tyre që të punojnë ashtu siç u pëlqen, për mbrojtjen e Shqipërisë dhe patriotët e vërtetë duhet sot që të mos humbasin asnjë sekondë për shpëtimin e së dashurës Shqipëri se koha është shumë kritike" ("Koha", Boston, Mass., 15 janar 1919).
Qartësia diplomatike e Ismail Qemalit detyroi krerët e federatës "Vatra" të hiqnin dorë nga kritikat e ashpra që kishin zhvilluar deri atëherë kundër Plakut të Vlorës dhe të pranonin se vetëm ai po ua "rrokulliste planet e bukura" miqve të Italisë.

Sidney Sonnino Vittorio Emauele Orlando

Nga Peruxha, Ismail Qemali i nisi një letër më 15 janar 1919 Kryeministrit italian V. E. Orlando, të cilin ndërsa e njoftonte se priste me padurim takimin me të, e lajmëronte se kishte përgatitur një parashtresë ose një punim, sikurse e quan ai, për ta paraqitur në Konferencën e Paqes në Paris, në emër të shoqërisë shqiptare të Amerikës. Parashtresën ia dorëzoi prefektit të Peruxhës për t‘ia përcjellë Romës. Sipas njoftimit që na jep Renzo Fallaschi, bashkëshorti i Nermin Vlora Fallaschi-t, kjo një stërmbesë nga vija amësore e Ismail Qemalit, letra arriti në Romë pas tri ditësh, mbrëmjen e 18 janarit dhe në kancelarinë e Kryeministrit mbërritja e saj u regjistrua të nesërmen, më 19 janar. Pikërisht atë ditë Kryeministri italian Orlando u nis së bashku me ministrin e Jashtëm, S. Sonnino, për në Paris për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes.
Njëri nga djemtë e Ismail Qemalit ka deklaruar në ato ditë se qëndrimi i Romës e dëshpëroi shumë babanë e tyre. Për të mos e lënë në harresë misionin e tij, Ismail Qemali ftoi më 23 janar 1919 në hotelin "Brufani" ku kishte bujtur, korrespondentët e disa gazetave italiane që ndodheshin në Peruxha. Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi dhe dy djemtë e Ismailit.
Sipas të birit, Et‘hemit, kur Ismail Qemali, pasi kishte ngrënë drekë doli para gazetarëve që po e prisnin, sapo filloi të fliste u zverdh dhe filloi të dridhej e të belbëzonte. Ali Asllani, kryetari i Bashkisë së Vlorës, tregon se Ethemi i kishte thënë që Ismail Qemali "kërkoi ta shoqëronin në banjë. Atje e mbyti shkuma e të vjellët". Pas tri ditë sëmundjeje ai vdiq më 26 janar 1919.
Vdekjen e tij e njoftoi, ndër të tjera, me një komunikatë të veçantë gazeta italiane "L‘Unione Liberale", organ i Partisë Liberale të Italisë, e qendrës së djathtë, me këto fjalë:
"Dje në mbrëmje, më 26 janar, në orën 23.30 pushoi së jetuari në hotel ‘Brufani‘ mysafiri i shquar i qytetit, Ismail Qemal Bej Vlora.
Ai përfaqësonte denjësisht një familje të madhe dhe të lashtë nga Vlora. Meqenëse ishte patriot i flaktë, mik i Italisë sonë, i frymëzuar nga parimet e lirisë dhe drejtësisë, shihej me sy të keq nga qeveria turke, e cila e kishte dënuar dhe detyruar të kërkonte shpëtim në mërgim.
Ishte 75 vjeç, ruante mendimin e kthjellët dhe fuqinë trupore, i palodhur në punë, sikur të ishte i ri dhe i përzemërt me të gjithë.
Hemorragjia cerebrale e goditi më 23 janar dhe si pasojë paralizimi. Për të përballuar sëmundjen nuk patën dobi as mjekimi më i kujdesshëm i mjekut që e kuroi, doktor Leone Pernossi dhe të konsulentëve, prof. Silvestrini dhe prof. Righetti dhe as prania e dhembshur e djemve, të cilëve po u dërgojmë me zemër të pikëlluar ngushëllimet tona".
Lajmërimi i gazetës "L‘Unione Liberale".
Kjo radhë ngjarjesh - ndalesa me urdhër qeveritar në Peruxha, refuzimi i takimit me të me ministrin e Jashtëm italian, veshin e shurdhër që bëri Kryeministri i Italisë Orlando, i cili nuk iu përgjigj po ose jo kërkesës së Ismail Qemalit, udhëtimi i tyre për në Paris pa e njoftuar diplomatin shqiptar, më në fund vdekja e tij e papritur, kur nuk ishte ankuar asnjëherë më parë për shqetësime shëndetësore - dhanë rast për të lindur dyshime se për t‘ia mbyllur gojën Plakut të Vlorës, e kishin helmuar. Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. "Më prenë në besë", paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet. Sipas Ismail Qemalit, urdhri për të pritur në Peruxha përgjigjen ishte një mashtrim. Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para konferencës së shtypit.
Tezën e helmimit të Ismail Qemalit nga organet e sigurimit italian e ka kundërshtuar diplomati italian Renzo Fallaschi, sikurse u tha, bashkëshorti i Nermin Vlora Fallaschi-t. Në jetëshkrimin që ai ka hartuar për Ismail Qemalin, si shtojcë në vëllimin e kujtimeve që ka diktuar vetë Plaku i Vlorës, ai pranon se shkaku i vdekjes së Ismail Qemalit ishte një hemorragji cerebrale e shkaktuar nga një vrull i furishëm zemërimi, i krijuar tek ai nga njohja e papritur e një lajmi, që ai kishte qenë viktimë e një mashtrimi të rëndë. Mbetet të zbulohet - vazhdon ai - se cili ishte shkaku i emocionit që e shpërtheu zemërimin e tij e që sigurisht lidhet me thirrjen përbuzëse për "njerëzit e pabesë". Por - vazhdon R. Fallaschi - rrethanat e përjashtojnë që Ismail Qemali t‘i drejtohej për pabesi Orlandos. Sipas tij, mungesa e përgjigjes nga Orlandoja nuk mund të ishte arsyeja e zemërimit të Plakut të Vlorës, mbasi dihej se Kryeministri italian do të shkonte në Paris, pra nuk kishte kohë të takohej me të. Ai shton se edhe ministri i Jashtëm italian, Sonnino, nuk kishte mundësi t‘i përgjigjej, pasi edhe ai u nis për në Paris për përgatitjen e Konferencës së Paqes. Si rrjedhim - përfundon ai - shkaku i zemërimit të thellë duhej kërkuar gjetkë. Me këtë rast, ai supozon se revoltimi mund të jetë shkaktuar, ngase Ismail Qemali mund të ketë zbuluar këtë pabesi të re nga po ata kundërshtarë të vjetër. Renzo Fallaschi shkruan tekstualisht: Ismail Qemali mund të ketë zbuluar një pabesi të re nga kundërshtarët e tij të vjetër, gjë që zemra e tij fisnike të mos e ketë përballuar dot.

Raporti i vdekjes së Ismail Qemalit
Për kundërshtarët e vjetër të Plakut të Vlorës, ndoshta R. Fallaschi e ka fjalën për personalitetet shqiptare, të cilat shkaktuan më 1913-n dorëheqjen e Ismail Qemalit si kryetar i qeverisë së parë të Shqipërisë dhe që tani ishin miq të Italisë.
Që atëherë kanë kaluar 90 vjet. Përveç S. Luarasit dhe R. Fallaschi-t, me shkaqet e vdekjes së tij nuk është marrë më njeri. Ne, sigurisht, nuk jemi në gjendje të merremi me të. Për ne, më tepër se dyshimet e të parit dhe hamendjet e të dytit, hëpërhë mbetet për t‘u marrë në konsideratë raporti mjekësor i hartuar nga profesorët e spitalit të Peruxhas, në të cilin mbi vdekjen e Ismail Qemalit flitet thjesht për hemorragji cerebrale.

Mbi varrimin e parë

Ismail Qemali vdiq në një kohë kur në Shqipëri, për shkak të okupacioneve të huaja, nuk ekzistonte shtypi i lirë shqiptar. Nuk ka dyshim se vdekja e tij shkaktoi një dhimbje të përgjithshme në mbarë bashkatdhetarët. Këtë e dëshmojnë pak organe shtypi që botoheshin atë vit, ndonjëra në Shqipëri e të tjerat jashtë.
Nikolla Ivanaj në gazetën "Koha e Re", që nxirrte në Shkodër, kur qyteti ndodhej nën pushtimin ushtarak frëng, shkruante pesë ditë pas vdekjes së Ismail Qemalit, më 31 janar 1919: "Na mbërriti lajmi i zi si korbi, i ftohtë si akulli e i mprehtë si shpata e mejdanit: Vdiq Ismail Qemali i Vlorës." Më tej: "Historia e Shqipërisë së re, në kohën e vet do të flasë më gjerë e gjatë për këtë burrë të shkëlqyeshëm të atdheut tonë." N. Ivanaj e mbyllte fjalën e tij: "Ne, sot i lutemi shpirtit të tij që të na ndihmojë në këtë kohë të vështirë e kritike, ku na lypej ende trupi e mendja e tij, më tepër se kurrë deri sot."
Gazeta "Kuvendi", organ që dilte një herë në javë në Romë, nën drejtimin e Sotir Gjikës, në shqip e italisht, njoftonte më 8 shkurt 1919, vdekjen e Ismail Qemalit, me këto fjalë:
"Më 26 të janarit 1919, në hotel Brufani të qytetit Perugia (Itali), vdiq në duart e të bijve, Etem e Qazim, Ismail Qemal Bej Vlora, ish-kryetar i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë e tani përfaqësues në Europë i ‘Partisë Politike‘".
Shumësia e lëndës nuk na jep leje sot të merremi gjatë me biografinë e burrit të shtetit shqiptar. Padyshim, Ismail Qemali do të zërë një faqe të gjerë në historinë e Përlindjes shqiptare, se veçanërisht i shquar është roli që luajti ky burrë me mendje të madhe i farës sonë.
Ai pati fatin të ngrejë në Vlorë më 28 Nëntor 1912 flamurin e mëvetësisë shqiptare, ngjarje që e bëri të mbetet fytyrë historike, meritë të cilën nuk do t‘ia hedhin dot poshtë as kundërshtarët e tij më të rreptë.
Kuvendi merr pjesë në këtë zi kombëtare e i dërgon së fort të helmuarës familje të ndjesëpastit ngushëllime të përzemërta.
Qeveria italiane bëri, nga ana e saj, fort fisnikërisht, ç‘duhej për ta shpënë trupin e Ismail Qemalit në Vlorë".
Mihal Grameno, në një artikull me titull "Humbja e Ismail Qemalit", botuar më 12 mars 1919, në gazetën e tij "Koha" (Boston, Mass.), shkruante ndër të tjera:
"Si vetëtima u përhap lajmi i hidhur për humbjen e Plakut të Shqipërisë, Ismail Qemalit, jo vetëm në Shqipëri, por në të gjithë anët e botës.
Ky lajm ishte si rrufeja edhe një nga më të mëdhatë goditje për kombin shqiptar, se humbi burrin më të madh që kishte nxjerrë, pas Skënderbeut, Shqipëria. Humbi diplomatin e madh e të famshëm, humbi shtyllën e çelniktë të programit kombëtar, humbi Atin e kombit, i cili e shpëtoi nga rreziku, humbi luanin që dërrmoi zinxhirët e robërisë dhe që ngriti flamurin e Skënderbeut e shpalli vetëqeverimin e Shqipërisë.
Jemi shumë të vegjël edhe fuqia jonë është e dobët që të mund të përshkruajmë veprat e larta dhe të shenjta që ka sjellë Plaku i pavdekur, përmbi altarin e atdheut."
Luftëtari rilindës përvijon në artikullin e tij këtë portret njerëzor për Plakun e Vlorës: "Tek Ismail Qemali përmblidheshin gjithë virtytet e mira, të cilat mund të gjenden në botë." (Gazeta "Koha", Boston, Mass., 12 mars 1919).
Për të treguar se kishte respekt ndaj Ismail Qemalit, qeveria e Romës mori përsipër ta zhvillonte varrimin e Plakut të Vlorës me ceremoni zyrtare dhe me shpenzimet e veta. Ajo iu përgjigj menjëherë ftesës së Bashkisë së Vlorës për ta përcjellë trupin e Ismail Qemalit për në qytetin e tij të lindjes, në Vlorë. Varrimi i burrit të shquar në Vlorë, që konsiderohej si Ati i Pavarësisë së Shqipërisë, përveç rëndësisë politike përmbante me vete edhe probleme politike. Vlora ndodhej nën pushtimin ushtarak italian. Veç kësaj, Roma e ndiente veten të sigurt, se me vendimin që do të merrte Konferenca e Paqes që po zhvillohej në Paris do ta aneksonte, në bazë të Traktatit të Londrës, qytetin e Vlorës së bashku me rrethinën e saj. Pasi ta aneksonte, ajo mendonte ta përfshinte krahinën e Vlorës në provincën italiane të Puljes. Por, në Vlorë ekzistonte një frymë e theksuar patriotike për rezistencë kundër synimeve italiane. Sikurse pohon një dëshmitar i kohës, Sali Hallkokondi, në një punim të botuar në vitin 1923, komanda italiane e pushtimit e kishte ndaluar që më 17 maj 1916 përdorimin e flamurit shqiptar në Vlorë, kurse më 20 gusht 1916 e kishte nxjerrë jashtë ligjit (Sali Hallkokondi, "Historia e Shqipërisë së Re", Vlorë 1923, fq. 241).
Dy muaj para vdekjes së Ismail Qemalit, më 28 Nëntor 1918, në përvjetorin e shpalljes së pavarësisë Kombëtare, në Vlorë shpërtheu një demonstratë patriotike, gjatë së cilës Avni Rustemi dhe Bajram Hallkoja në fjalimet që mbajtën dënuan synimet imperialiste të Romës ndaj Vlorës (Sali Hallkokondi, "Historia e Shqipërisë së Re", Vlorë 1923, fq. 241-242). Si pasojë e kësaj demonstrate, me dhjetëra qytetarë qenë burgosur dhe jo pak figura të shquara ishin internuar në ishullin e Sazanit. Në mënyrë të veçantë, komanda e trup-ekspeditës ushtarake italiane në Vlorë me në krye gjeneralin Settimio Piacentini druheshin se ardhja e arkivolit me trupin e Ismail Qemalit në Vlorë do të shërbente si shkëndijë për manifestime të reja patriotike. Si rrjedhim, ajo tregonte shumë kujdes në organizimin e procesionit të varrimit të trupit të Ismail Qemalit në vendlindje dhe në qytetin ku ai kishte shpallur pavarësinë e Shqipërisë. Këshilli bashkiak i qytetit, ku mbisundonin patriotët, propozoi që varri i Ismail Qemalit të vendosej në sheshin qendror të qytetit, pranë selisë ku ishte shpallur më 28 Nëntor 1912 Pavarësia Kombëtare e Shqipërisë. Por, komanda ushtarake italiane, duke u kapur pas projektit ende në studim të rregullimit të sheshit qendror të qytetit, nguli këmbë që trupi të vendosej në kalanë e Kaninës, të paktën përkohësisht, aty ku qenë vendosur stërgjyshërit e Ismail Qemalit, pinjollët e familjes Sinanaj apo të Sinanpashallarëve, gjatë shekujve të kaluar. Madje, ajo vetë mori përsipër organizimin e ceremonisë së varrimit, por vuri si kusht që gjatë procesionit të mos shpalosej asnjë flamur kombëtar shqiptar dhe të mos kishte shpërthime patriotike. Ajo kërkoi gjithashtu të censuronte dhe fjalimet e përmortshme që do të mbaheshin. Pas disa debatesh u arrit marrëveshja e komandës italiane me këshillin bashkiak shqiptar, që gjatë kortezhit vetëm arkivoli të ishte i mbuluar me flamurin shqiptar. Kryesia e bashkisë, nga ana e saj, me qëllim që t‘i kryente homazh të madh birit të shquar të Vlorës dhe të Shqipërisë, një homazh të madh pa incidente, të cilat mund të prishnin varrimin, u lëshoi një thirrje qytetarëve dhe fshatarëve të zonës së okupuar që të merrnin pjesë në varrim jo me flamurin kombëtar në dorë, por ta nderonin në heshtje patriotin e madh me praninë e tyre sa më të shumtë gjatë ceremonisë së varrimit.
Në të vërtetë, kështu ndodhi. Nga Peruxha, trupi i pajetë i Ismail Qemalit, i cili fill pas vdekjes u balsamos, i shoqëruar nga djemtë e tij, u nis drejt Brindisit. Aty u vendos mbi luftanijen italiane "Alpino" dhe arriti në Vlorë në mbrëmjen e 10 shkurtit 1919. Atë natë arkivoli u vendos në komandën ushtarake italiane që ndodhej në skelë. Aty qëndroi dy ditë.
Ceremonia e varrimit u krye dy ditë më pas, ditën e mërkurë më 12 shkurt 1919. Përcjellja e trupit nga skela filloi në orën 10.00 paradite. Aty qenë të grumbulluar gjithë popullsia e Vlorës, si edhe reparte ushtarake italiane me bandën e tyre muzikore. Kortezhin e prinin 12 kurora lulesh të dërguara nga populli i Vlorës, organet e qarkut e të krahinës së Vlorës, shkollat fillore të qytetit, qyteti i Fierit, shoqëria "Djelmoshat e Vlorës". Një nga kurorat ishte e gazetës "Kuvendi", në të cilën thuhej: "Ismail Qemal Vlorës! Diplomatit të vlerët". Edhe në këtë formulim shihej censura italiane, e cila lejonte që Ismail Qemali të nderohej jo si patriot, as si Ati i Pavarësisë së Shqipërisë, por si "diplomat i vlerët".
Kur kortezhi u nis nga skela për në qytet, në krye qëndronin anëtarët e shoqërisë "Djelmoshat e Vlorës", që mbanin kurorat. Pas kurorave vinin anëtarë të tjerë të "Shoqërisë djaloshare". Pas tyre vinte banda ushtarake, e cila ekzekutonte melodinë e përmortshme "Jone" të kompozitorit italian Petrella. Më tutje, një grup ushtarësh të regjimentit të 86, si dhe një repart italian mitraljerësh. Pas tyre vinte karroca që mbante arkivolin e mbështjellë me flamurin kombëtar. Karrocën e tërhiqnin gjashtë kuaj të murrmë. Anës karrocës ecnin dy rreshta ushtarësh. Më pas vinin hoxhallarët. Pas tyre tre djemtë e Ismail Qemalit. Pastaj vinte gjenerali Settimio Piacentini, kundëradmirali Lubetti, autoritetet ushtarake e civile të krahinës, parësia e qytetit dhe e qarkut, qytetarët, nxënësit e shkollave fillore të qytetit dhe një tufë ushtarësh kalorësie.
Duke ecur me hap të ngadalshëm, kortezhi i përmortshëm arriti në qytet. Atë ditë, thotë korrespondenti i gazetës "Kuvendi", Vlora ishte në zi. Tregu ishte mbyllur. Në dyqane qenë ngjitur letra nekrologjie me rrip të zi anash, ku ishte shkruar: "Zi kombëtare për të madhin patriot Ismail Qemalin." Duket se flamurin kombëtar të ndaluar nga komanda e pushtimit, qytetarët vlonjatë e zëvendësuan me nderimin nëpërmjet shpalljeve nekrologjike për Ismail Qemalin, "patriotin e madh".
Nëpër dyert dhe dritaret e shtëpive, shkruante korrespondenti, kishin dalë gra dhe vajza, për të nderuar "Plakun e Shqipërisë", disa nga të cilat e kishin njohur në rini. Kur arriti në tregun e qytetit kortezhi u ndal. Aty u mbajtën dy fjalime të përmortshme. Mbi ceremoninë e varrimit kemi dy burime historike - një nga autoritetet ushtarake italiane të pushtimit, tjetrën nga kujtime qytetarësh vlonjatë të atyre kohëve.
Në lidhje me këtë ceremoni, gjenerali S. Piacentini i raportonte Ministrisë së Jashtme të Romës po atë mbrëmje: se anija luftarake "Alpino" arriti në skelë mbrëmjen e ditës së hënë më 10 shkurt 1919; se më 12 shkurt ora 10.00 paradite u krye ceremonia e varrimit; se arkivoli me trupin e Ismail Qemalit u nis nga skela në orën 10.00 paradite; se sipas programit të parashikuar, mori pjesë batalioni i këmbësorisë së ushtrisë italiane me muzikë e flamuj.
Ai nënvizonte se nuk pati "asnjë flamur shqiptar, përveç atij që mbulonte arkivolin. U mbajtën dy fjalime nga paria shqiptare, të cilat, theksonte gjenerali italian, më ishin bërë të njohura më parë (sigurisht për t‘i censuruar - F. B.). Pjesëmarrja ishte e madhe. Rregulli qe maksimal. Nuk pati asnjë incident."
Autori R. Fallaschi, i cili ka botuar relacionin e S. Piacentini-t, shënon nga ana e vet se "mbushesh me hidhërim mbi varrimin e Ismail Qemalit, kur mendon se në qytetin e tij të lindjes, ku vetëm gjashtë vjet më parë patrioti i madh shpalli pavarësinë e Shqipërisë me entuziazmin e kombit dhe me pëlqimin e Italisë, tani ai nderohej jo nga ushtarë të vendit të tij, por nga trupat ushtarake italiane e që i vetmi flamur shqiptar i pranishëm ishte ai që mbulonte arkivolin e tij." Pjesë nga ditari i komandës italiane në Vlorë.
Edhe pse mungonte aty ushtria shqiptare, në orën e varrimit tërë popullsia e qytetit dhe e rrethit qe rreshtuar anës rrugës nga skela në Kaninë nga do të kalonte arkivoli, ndërsa fshatarët mbushën dhe kodrat. Sipas dëshmitarëve nga mizëria e fshatarëve kodrat dukeshin si koshere bletësh.
Gjenerali italian nuk na thotë se cilët qenë dy personalitetet që mbajtën fjalimet e përmortshme në tregun e qytetit. Emrat e tyre i njofton korrespondenti i gazetës "Kuvendi". Ata qenë Jani Minga dhe Qazim Kokoshi, dy delegatë që kishin marrë pjesë bashkë me Ismail Qemalin si përfaqësues të Vlorës në Kuvendin Historik që shpalli Pavarësinë Kombëtare, më 28 Nëntor 1912. Madje, ai na jep edhe fjalimet e tyre.
Vlorë, 12 shkurt 1919. Pamje nga ceremonia e varrimit të Ismail Qemalit.
Jani Minga tha ndër të tjera: "Popull i përzishëm!
Shumë të brengosur dhe shumë të vrenjtur të shoh sot. Jani Minga
Vallë ç‘gjëmë e tmerrshme të ka ngjarë e ç‘mandatë të zezë ke dëgjuar? Pyes me pikëllim shpirti. Pyes me zemër të dridhur. Po mjerisht kudo ku rrotulloj sytë, kudo ku mbaj veshët një zë përgjigjet për çdo anë, nga çdo fytyrë e venitur dhe e shkëmbyer e juaja del një zë i helmueshëm dhe i shëmtuar dëgjohet "Vdiq Ismail Qemali! Vdiq Plaku i Vlorës! Plaku i Shqipërisë!" Heu! Thuaj më mirë o i mjerë popull "vdiq burri më i madh i Shqipërisë, luftëtari më i fortë i mendjes, i ndjenjave dhe i mendimeve kombëtare, vdiq mburoja më e fortë dhe më e madhe e kombit, vdiq politikani ynë më i madh dhe diplomati ynë më i dëgjueshëm në fushë të politikës e të diplomacisë europiane."
Nga fjala që mbajti Qazim Kokoshi përpara trupit të Ismail Qemalit, shkëputim këto rreshta: "Helmi dhe dëshpërimi që goditi gjithë bashkatdhetarët nga kjo gjëmë ishin aq të mëdha sa na pëlqente në ditën e shpalljes së pavarësisë Kombëtare,
që të mos ta besonim, donim të shpresonim që lajmi të mos ishte i vërtetë dhe Ismail Qemali të mos kishte vdekur që kësisoj ai me gjalljen e tij të mund të kryente plotësisht qëllimin e shenjtë që kishte filluar që në kohën e djalërisë dhe për të cilin kishte marrë në sy pësimet e mërgimin me shumë rreziqe, me shumë rruajtje e të këqija. Qazim Kokoshi. Por, mjerisht, këto shpresa nuk u vërtetuan pse thonjtë e tmerruar të vdekjes e rrëmbyen Ismail Qemalin. Një e tillë humbje, sidomos në një kohë kur atdheu i tij priste shërbimin më të madh, priste nga fuqia e mendjes së tij kurorëzimin e të drejtave dhe të dëshirave kombëtare, një e tillë mynxyrë, në një kohë të tillë, kur fati i të gjorit komb shqiptar është duke u shqyer përjetë, na duket se e shton helmin e dëshpërimin tonë më shumë se çdo herë."
Qazim Kokoshi e mbylli fjalën e tij kështu: "Ismail bej!
Të përunjemi dhe të sigurojmë që Shqipëria, ndonëse e vogël, e varfër dhe e paditur, të çmon dhe kujtimin tënd do ta ketë si rrënjë të idealit të saj."
Pas fjalimit të tyre, ushtria italiane i bëri nderimin e fundit Ismail Qemalit, duke ekzekutuar himnin mbretëror, sigurisht të Italisë. Që këtej reparti i kalorësisë italiane së bashku me të parët e fesë, parësinë e qytetit e një masë e madhe qytetarësh vlonjatë e shoqëruan arkivolin drejt e në Kaninë, ku u varros. Në këtë mënyrë mori fund dhe ceremonia e varrimit.

Rivarrimi i trupit të Ismail Qemalit

Varrimi i Ismail Qemalit në Kaninë u bë, sikurse u tha, në kundërshtim me dëshirën e parisë së Vlorës, e cila ngulte këmbë që varri të vendosej në qendër të qytetit. Nuk dimë nëse ishte i saktë apo pretekst argumenti që përdori komanda italiane se Ismail Qemali nuk mund të varrosej hëpërhë në qendër të qytetit të Vlorës, sepse plani rregullues i qytetit ende nuk ishte miratuar. Në të vërtetë, më 1919-n në emër të planit rregullues të qytetit, nuk dimë bashkia apo komanda italiane, dha urdhër që të prishej ndërtesa ku qe mbajtur Kuvendi Kombëtar i Pavarësisë më 28 Nëntor 1912, dhe ta kthente truallin e saj në sheshin qendror të qytetit ose në lulishte popullore. Kjo mbetet për t‘u sqaruar. Në të vërtetë, edhe pasi u krijua sheshi qendror, i cili sot mban emrin Sheshi i Flamurit, çështja e varrit të Ismail Qemalit mbeti për më tepër se një dhjetëvjeçar në heshtje. Vetëm në vitin 1932 qeveria e Tiranës vendosi ta rivarroste Ismail Qemalin në qendër të qytetit. Rivarrimi u caktua të bëhej më 28 Nëntor 1932 me rastin e 20-vjetorit të shpalljes së pavarësisë.
Zyrtarisht nismën e mori mbreti Zog. Varri i ri u caktua në Sheshin e Flamurit, afërsisht aty ku Ismail Qemali kishte shpalosur për të parën herë më 28 Nëntor 1912 flamurin kombëtar. Me organizimin e varrimit u ngarkua prefekti i Vlorës, Abedin Nepravishta. Edhe për këtë ceremoni kemi një reportazh, pak a shumë të plotë, drejtuar gazetës "Besa" që botohej në Tiranë, nga korrespondenti i saj në Vlorë. Emri i korrespondentit edhe në këtë rast nuk thuhet.
Ismail Qemali me nipërit e tij
Njoftimet që përmban korrespondenca e botuar të nesërmen e ceremonisë, më 29 Nëntor 1932 në gazetën "Besa" e ndriçojnë relativisht mirë madhështinë e shpërnguljes së eshtrave të Ismail Qemalit nga kalaja e Kaninës në qendër të Vlorës.

Më 28 Nëntor 1932 Vlora ishte zbukuruar nga të katër anët me flamuj kombëtarë. Këtë radhë kishte dy motive: të përkujtonte 20-vjetorin e ngjarjes së madhe historike dhe të nderonte Plakun e Vlorës, emri i të cilit është i lidhur sa askush tjetër me shpalljen e pavarësisë kombëtare. Vlorë, Monumenti për nder të Ismail Qemalit
Korrespondenti na njofton se kur autoritetet qeveritare zunë vend në tribunën e ngritur posaçërisht në Sheshin e Flamurit, brohoritje shpërthyen nga populli i shumtë që ishte mbledhur rreth e rrotull sheshit. Pas fjalës së rastit nga prefekti dhe pas ekzekutimit nga banda muzikore e himneve kombëtare dhe mbretërore, kortezhi i kryesuar nga autoritetet shtetërore dhe përfaqësitë e ndryshme të qytetit, bashkë me nxënësit e shkollave dhe me qindra qytetarë, u nisën në pelegrinazh drejt Kaninës. Kur kortezhi arriti në Kaninë, u hap varri dhe trupi i Ismail Qemalit, pjesërisht i tretur, u rivendos në një arkivol të përgatitur posaçërisht. Në atë çast, biri i Ismail Qemalit, Et‘hem Vlora, ia dorëzoi prefektit të qytetit flamurin që kishte shpalosur Ismail Qemali më 28 Nëntor 1912, për t‘ia dhuruar Ministrisë së Arsimit, e cila do ta vendoste në Muzeun Kombëtar. Pastaj, arkivoli i shoqëruar nga një kortezh i madh
njerëzish dhe nga 40 kurora të dërguara nga sovrani, qeveria, Parlamenti, prefektura, nga bashkitë dhe nga trupi
konsullor, u nis për në Vlorë.
Rruga Vlorë - Skelë nga ka kaluar kortezhi i përmortshëm. Fotografi e vitit 1912
Gjatë rrugës për në Vlorë, kortezhin e paraprinte banda muzikore, e cila ekzekutonte marshe funebër. Në reportazh thuhet: "Kur kortezhi funeral arriti para ndërtesës së Teatrit të Qytetit, trupat paraushtarake të Vlorës e pritën me nderime dhe pastaj duke u bashkuar edhe këta me popullsinë e shumtë që ishte mbledhur aty, morën drejtimin për në lulishten ku ishte përgatitur varri dhe përmendorja e veteranit, e cila përfytyronte ushtarin e panjohur të kombit tonë si mbrojtës i flamurit."
Para se arkivoli të vihej në varr, i dërguari i posaçëm i mbretit, gjenerali Leon de Ghilardi, zbuloi monumentin e luftëtarit mbuluar me një napë të zezë. Dihet se monumentin e kishte realizuar skulptori i njohur Odhise Paskali. Paraqiste, sikurse shihet edhe sot, një luftëtar, përfaqësues i çetave patriotike të Rilindjes Kombëtare, në njërën dorë flamurin dhe në tjetrën pushkën. Sipas autorit të skulpturës, luftëtari në atë pozicion simbolizonte brezat shqiptarë, të cilët e sigurojnë Plakun e Vlorës të prehet i qetë se ata janë të vendosur ta mbrojnë me armë veprën e tij madhore - Flamurin Kombëtar që simbolizon pavarësinë e Shqipërisë.
Pasi u zbulua monumenti, gjeneral Ghilardi mbajti një fjalë, në të cilën tha ndër të tjera:
"Sot, kur populli shqiptar i përfaqësuar nga të gjitha anët e Atdheut tonë, është mbledhur në këtë qytet historik përpara varrit të Ismail Qemalit, patriotit të shquar të historisë sonë bashkëkohore, në emër të Lartmadhërisë së Tij mbretit vij për të shfaqur ndjenjat e mirënjohjes për veprën patriotike e madhështore që tash njëzet vjet më parë Ismail Qemali, i rrethuar prej shumë patriotëve shqiptarë, kreu duke ngritur në këtë qytet shenjën e lirisë dhe të pavarësisë së Atdheut tonë, flamurin e bekuar me të cilin këputi hekurat e robërisë." Gjenerali Leon de Ghilardi
Gjenerali e mbylli nderimin e tij me këto fjalë: "Me respektin më të thellë, duke kujtuar edhe një herë veprën patriotike të Ismail Qemalit, përpara hijes së tij të prekshme dhe të kujtimit të tij të paharrueshëm, përulem edhe depozitoj këtë tufë lule. Rroftë Shqipëria! Rroftë populli shqiptar!"
Pas fjalës së tij u krye ceremonia e varrimit dhe mbi varr u vendosën gjithë kurorat me radhë. Pas varrimit fjalën e mori ministri i Arsimit, Hilë Mosi, i cili në rininë e tij i kishte qëndruar afër Ismail Qemalit. Ai tha ndër të tjera: "Vëllezër shqiptarë,
Sot mbushen plot njëzet vjet që kur se Ismail Qemali, një nga bijtë më të çmuar të kësaj Vlore trime, mu këtu në këtë shesh shpalli vetësundimin e Shqipërisë edhe valëviti në ajrin e lirë flamurin tonë të shenjtë kombëtar.

Vlorë. Kurorat e vendosura mbi Monumentin e Ismail Qemalit
Me këtë vepër, Shqipëria, e cila për më shumë se katër shekuj kishte lënguar nën zgjedhën e huaj, në mes të zjarrit të luftës ballkanike, nën udhëheqjen e një plaku, i cili për së afërmi i kishte ndjekur lëvizjet kombëtare të rilindjes, qysh më 28 Nëntor 1912 u shpall si shtet i lirë e i pavarur."
Më tej vazhdoi: "Këtë shtatore, që hijeshon varrin e Ismail Qemalit e që simbolizon flamurin kombëtar, si edhe ata luftëtarë që ranë theror për nder të tij, e deklarojmë monument kombëtar, edhe mirëmbajtjen e ruajtjen e saj ia ngarkojmë prefektit të Vlorës si kryetar i këshillit arsimor. Hilë Mosi
Shqiptarë! Për një çast t‘i mbledhim zemrat tona rreth këtij veterani dhe t‘i betohemi se atë flamur që dora e tij shkundi nga pluhuri i robërisë, ne do të jemi gjithnjë gati ta mbrojmë e ta lartësojmë me mendjen, me zemrën edhe me gjakun tonë."
Pas Hilë Mosit foli kryetari i Parlamentit, Eshref Frashëri, fjalën e të cilit gazeta nuk e ka riprodhuar. Më pas fjalën e mori prefekti i Vlorës, Abedin Nepravishta, i cili lexoi dhe mesazhin e mbretit drejtuar Bashkisë së Vlorës, në të cilin thuhej:
"Me kënaqësinë më të madhe marr pjesë në gëzimin e popullit të Vlorës, në këtë ditë të shenjtë për kombin tonë. Sakrificat që ka bërë populli i Vlorës për pavarësinë dhe për mbrojtjen e Atdheut, janë fakte patriotizmi të paharrueshme. Siguroni popullin kreshnik të Vlorës se bashkë me patriotin e madh të Kombit tonë, Ismail Qemalin, të gjithë dëshmorët janë gjallë në shpirtin tim."
Abedin Nepravishta
Ceremonia u mbyll me parakalimin e nxënësve dhe paraushtarakëve. Pastaj qytetarët u shpërndanë, e mbyll korrespondencën e vet gazeta, duke kënduar këngë patriotike.
Edhe pse në reportazhin e gazetës "Besa" nuk thuhet, dihet nga burime të tjera se ditën e rivarrimit të Ismail Qemalit, më 28 Nëntor 1932, djaloshi i ri nga Dhërmiu i Himarës, Petro Marko, i cili më vonë do të bëhet poet dhe shkrimtar i njohur, recitoi këtë sonet prej 14 vargjesh kushtuar Ismail Qemalit:

Petro Marko

FATOS, burimi që çele po shtohet,
Dhe nuk do shteret jo, bota t‘humbasë!
Sa zëri i qiellit - fundi! - të bërtasë
- Drita e diellit mbi dhe të pushohet! -

Vepra e jote, përdita ndriçohet!
Po ti o Burrë, na ike pa gas,
Na le përjetë, po ti le pas
Lirinë, Lirinë që Kombi lëvdohet.

Heshtur ti prehesh mejtuar në varr,
Dhe shqipja e lirë flutron si e marrë,
Vërtitet nga brigjet në fush‘ e në mal,

Zemrat shqiptare përvlohen si zjarr!
Pa digjet dhe Vlora, djepi ku u shpall
Idea jot‘ e shenjt‘ o Ismail Qemal!

Që nga ajo kohë e këtej, varri i Ismail Qemalit në Vlorë, nderohet çdo vit me tufa lulesh nga qeveritarë dhe qytetarë, nga të rinj dhe të reja, me përulje para varrit të tij. Para varrit të tij përulen bashkatdhetarët e tij dy herë në vit - jo vetëm në ditëlindjen e tij, më 24 janar, por edhe në ditën e veprës së tij historike, 28 Nëntor 1912.
Më 1972 u ngrit në Sheshin e Flamurit në Vlorë, një tjetër monument kombëtar, Monumenti i Pavarësisë, vepër e përbashkët e skulptorëve Kristaq Rama, Muntaz Dhrami, Shaban Hadëri, në qendër të së cilës qëndron Ismail Qemali me patriotë të tjerë.

[UKI]

“Kujtimet” nga Ismail Bej Qemal Vlora.
Ju tregoj vlonjatin që solli i pari në gjuhën shqipe “Kujtimet” e Ismail Bej Qemalit.

Kujtimet e Ismail Qemalit u përkthyen nga origjinali në shqip para 42 vitesh në Kanada.

Nga Dalip Greca


Këto ditë kur Shtëpia botuese “Toena” në Tiranë hodhi në qarkullim librin “Kujtimet” e Atit të Pavarësisë së Shqipërisë, Ismail Bej Qemalit, të përkthyera prej origjinalit nga Abdurrahim Myftiu, media i mëshoi shumë faktit se ishte hera e parë që këto kujtime vinin në shqip nga origjinali.Kjo nuk është e vërtetë. Kujtimet e Ismail Qemalit në gjuhën shqipe janë botuar jashtë Shqipërisë para 42 vitesh.Përkthyesi ishte Reshat Agaj nga Vlora, i cili ndërroi jetë në Kenosha të shtetit Wiskons dhe u varros në Detroit më 1981.

Botimi u realizua në Kanada nga Shtëpia Botuse Harmoni Printing Limited. Libri është luksoz, me kopertinë të fortë. Në ballinën me ngjyrë të kuqe është shtrirë një shqiponjë në futurim. Libri ka 275 faqe, që përbëjnë kujtimet dhe 52 faqe plus, ku përfshihet parathënia, shënimi i përkthyesit, albumi dhe kujtimet personale dhe familjare rreth Ismail Qemalit nga Sefa Vlora, që në kohën e përkthimit të “Kujtimeve” jetonte në Romë. Në faqen e parë është vendosur shënimiërktheu nga Anglishtja Reshat Agaj. Libri ka dhe një album nga jeta dhe aktiviteti i Ismail bej Qemalit, ku mbizotërojnë fotografi të aktit të shpalljes së pavarësisë. Përkthysi ua kushton librin: “Dëshmorëve të atdheut, dëshmorëve të flamurit; atyre që ranë në çdo vend dhe në çdo kohë për Shqipërinë e lirë dhe të pavarur, për Flamurin e shenjtë të Skënderbe Kastriotit dhe të Ismail Qemalit”.

Libri ka në hyrje dy poezi, njërën nga poeti Duçe J. Baba, botuar në “Kalendari Kombiar të vitit 1900, kushtuar Ismail Qemalit dhe tjetra”Bjen Telat”-Rapsodi nga poeti Lasgush Poradeci, kushtuar Atit të pavarësisë së Shqipërisë.

Para se të shpalosë kujtimet e Ismail bej Qemalit nga origjinali në shqip, përkthyesi ka sjellë shkrimin “Udhëtimi i Ismail Qemalit në Sicili”, marrë nga libri i Pietro Scaglione”Historia e shqiptarëve të Italisë.”, me përhyrje të Lumo Skëndos,(Mid’hat Frashëri).Ky udhëtim i Ismail Bej Qemalit është realizuar në majt të vitit 1909, pra para aktit të shpalljes së pavarësisë.

“Kujtimet” e Ismail bej Qemalit paraprihen nga parathënia e William Morton Fullerton, që zënë diçka më shumë se 6 faqe të librit.

Historia e sjellejes në shqip të “Kujtimeve”

Përkthyesi na ka lënë shënimet se si i lindi ideja e përkthimit në gjuhën shqipe të “Kujtimeve”, që ai e kishte lexuar në anglisht prej kopjes së vetme që ndodhej në bibliotekën e qytetit të Torontos. Rasti e solli që Reshat Agaj në vitin 1965 pësoi një aksident; një autobus udhëtarësh e goditi dhe e plagosi, duke e kthyer në një invalid të përkohshëm. Mbeti shumë muaj pa punë për shkak të dëmtimit të krahut të majtë. Menjëherë i shkoi në mend libri me kujtime dhe iu fut punës. Pas disa muajësh punë intensive ia arriti që ta përkthente. Vështirësia tjetër ishte financimi i botimit.. Në shënimet e veta, Reshat Agaj shkruan:”Një libër i tillë kushtonte shumë dhe të gjithë e dimë se sa e vështirë është një nismë e tillë në rrethin e emigracionit tonë të varfër dhe të shpërndarë në të katër anët e lëmshit toksor si zogjtt’ e korbit.Iu drejtova për ndihmë shokut tim të vjetër Nysret Bejkosalaj, vlonjat dhe ky si unë dhe i djegur nga malli për Vlorën. Nysreti me zemërgjërsinë që e karakterizon m’u përgjegj: Nise botimin se për mjetet financiare përgjigjem unë! Kështu u nis e u krye kjo ndërmarrje: u deshën dy vetë në fillim që këto kujtime të botoheshin në anglisht; Story dhe Fullerton dhe tani dy bashkëqytetarë të afërt në shpirt të Plakut të pavdekshëm të Vlorës, ia nxuarën në dritë fjalët, mendimet dhe veprat e jetës.”

Përkthyesi ndjehej i çliruar shpirtërisht që arriti t’ia dilte në krye përkthimit dhe botimit. Përveç ndihmës që i dha bashkëqytetari vlonjat Nysret Bejkosalaj, ai i bëri thirrje komunitetit shqiptar në Kanada dhe në ShBA për ta mbështetur këtë botim. Thirrjes iu përgjigjën me kontribute financiare: Prof. Miftar Spahija, Qemal Lepenica, Duro Ciniu, Elez Ndreu, Qani Lesko, Halim Begeja, Enver Risilija, Miftar Saliu, Ismail Kadiu, Xhevat Kallajxhiu(ish editor i Diellit), Islam Shehu, Petraq Ktona, Ruzhdi Daca, Qazim Emra, Fehmi Kokalari, Enver Shaska, Prof. Aleksander K. Vlora, Luan Isufi, Rexhep Hoxha, Jonuz Elezi dhe një sposorizues që shënohet me inicialet T. K.

Reshat Agaj kujton në përcjelljen që i bën librit se “…në rininë e vet Ismail Qemali vizitonte shpesh Smokthinën, vendlindjen e Agajt, dhe kish rënë në dashuri me bukuritë e fushës së Mesaplikut, që përshkohej si gjarpëri nga Shushica e bardhë dhe e kulluar, rrethohet nga malet e Vetëtimës (akroqeraunët e vjetër të Ilirëve) nga një anë dhe nga ana tjetër prej maleve të Çipinit, Këndrevicës dhe Tartarit, duke patur mbi krye grykën strategjike të Kuçit. Agallarët e Smokthinës duke shikuar këtë bir të Vlorës që shprehte kaq dashuri për këtë vend u mblodhën dhe ia caktuan një pjesë të fushës, aty anës së lumit të mbushur me rrepe shekullorë, si pronë të tij dhe sot e kësaj dite që është përdorur që në kohë të lashta si vend mbledhjeje, si kuvend, quhet Rrepet e Ismail beut. Kjo copë tokë në kohën që ne ishim në Shqipëri, dhe besoj edhe sot, nderohet si një vend i shenjtë dhe asnjëri nuk guxonte atëherë të priste një copë dru në rrepet sepse besohej nga fshatarët se kush vë dorë mbi të prish një vakëf të perëndisë dhe pëson një të keqe nëse vë dorë.”

Letërkëmbimi me gazetën Times të Londrës

Reshat Agaj në shënimin e titulluar ”Parafjala e përkthyesit” falenderon shpirtrat e Sommerville Story dhe William Morton Fullerton për përpjekjet dhe sakrificat që morën mbi vete për të na lënë Kujtimet e Atit të Kombit. Ata me veprën e tyre i bënë Kombit tonë një shërbim të shquar dhe për jetë duhet t’u jemi mirënjohës.

Reshati i shkroi gazetës Times të Londrës, në shërbim të së cilës ishin të dy autorët në kohën që redaktuan Kujtimet. Ai i kërkoi redaksisë që t’i jepte informacion rreth tyre. Times iu përgjigj kërkesës së tij duke i dërguar kopjen e tre artikujve të ndryshëm të botuar në vitin 1952, nga redaksia e gazetës me rastin e vdekjes së William Fullerton, që ndërroi jetë në Paris.Në to i bëhej homazh jetës dhe veprës te Fullerton.

William Morton Fullerton qe nënshtetas amerikan, i lindur me 18 shtator 1866 në Norwich të shtetit Connecticut. Ai u arsimua dhe u edukua në Philipps Academy, Andover, Massachussetts. U diplomua në vitin 1886 në Harward University. U mor me gazetari dhe hyri në redaksinë e gazetës së Bostonit, Advertiser dhe pas disa muajsh përvoje u dërgua në Paris si ndihmës i korrespondentit të famshëm të Times, De Blowitz, të cilit i zuri vendin pasi Blwitz ndërroi jetë.Më pas Fullerton u tërhoq duke u marr me gazetari të lirë dhe krijimtari. Vepra më e njohur e tij është “Problems of Power”(problem të Fuqisë). Gjatë Luftës së parë Botërore Fullerton ish një nga ndërlidhësit e shtabit amerikan me shtabet aleate të Evropës.

Lejën e përkthimit nga Shtëpai Botuse Constable Publishers London, Reshat Agaj e siguroi me 9 janar 1968. Përkthyesi vlonjat pati letërkëmbim gjatë punës së vet edhe me Vandeleur Robinson, që jetonte në Londër, i cili e ndihmoi me informacione.. Në shënimet e veta Agaj shkruan:” Dua ta shënoj me mirënjohje emrin e Z. V. Robinson i cili u mundua mjaft që të nxjerrë nga Times shënimet e mësipërme dhe u vu në kontakt me Shtëpinë Botuse të Londrës”The Contables”, e cila mban të drejtën e botimit në çdo gjuhë.” Madje z. Robinson e njoftonte atë kohë se ndodhej në Muzeun e Londrës koleksioni i gazetës”Le Salut Dela Albanie”(Shpëtimi i Shqipërisë), që Ismail Qemali botoi për disa kohë pasi u nda nga Albania e Faik Konicës.



Kush ishte përkthyesi në shqip i “Kujtimeve” të I. Qemalit

Reshat Agaj ishte lindur në mars 1914 në Ramicë të Vlorës.Pasi mbaroi mësimet fillore në fshatin e lindjes, studio në Shkollën Tregtare të Vlorës. Ishte bashknxënës me Petro Markon, dy nxënësit më të mirë klasës. Në vjeshtën e vitit 1932 la Vlorën dhe shkoi në Bari të Italisë, ku studio për katër vjet në Institutin e Kontabilitetit. U diplomua më 1936. Për ta përballuar nga ana financiare shkollimin, e ndihmoi Lilly Vlora, e shoqja e Mahmut Vlorës, djalit të Ismail Qemalit. Ajo ishte me origjinë nga Nica e Francës, por pas vdeksjes të të shoqit, u vendos në Bari bashkë me fëmijët. Djali i saj Ismaili(Aleksandro) studionte në të njëjtin Institut me Reshatin.

Në vitin 1936 sapo kthehet nga Bari u emrua nëpunës tatimesh në Korçë. S’shkoi shumë kohë dhe e morën ushtar. Për 9 muaj kreu detyrimin ushtarak në shkollën ushtarake që ndodhej tek kazermat e Ali Rizajt. Aty u njoh me Mehmet Shehun, që ashtu si ai stërvitej si oficer rezervë. Më pas filloi punë në Bankën e Shtetit. Jeta gjatë pushtimit fashist dhe nazist qe plot peripeci.Ai u rreshtua në radhët e Ballit Kombëtar.

Ikja e gjermanëve, e gjeti në mëdyshje; të bashkohej me kolonat e tyre apo të qëndronte në Shqipëri. Fitoi dilema e dytë sepse kishet marrë një Letër nga Hysni Kapo se nuk do të kishte pasoja. Qëndroi. Menjëherë e nsën në radhët e Brigadës 23 partizane dhe u end në të ftohtit e dimrit të egër nëpër Shalë, Shosh, Pukë, më pas zbritën në Shkodër për t’u ngjitur sërish në Dukagjin. I sulmuar nga të ftohtit dhe morrat e ndjeu vet fatkeq. Kur brigada ishte hedhur nga Shala në Pukë, Rashati e kishte ndjerë veten me fat se kishte takuar me Kadri Hazbiun, nipin, i cili e kishte qesëndisur:” - E more Reshat, a e fitove luftën, a?
I katandisur si mos më keq, me këmbë të ënjtura nga i ftohti, plot lyrë e morra, mori guxim e ia ktheu:
- Në qoftë se kam bërë faje kundër jush, më merrni e më futni në burg e më dënoni sa të jetë ligji, jo po lëromëni, të lutem shumë, se kështu më duket se jam i dënuar me vdekje e se kjo jetë nuk durohet.
Kadriu kur e pa në atë gjendje, i premtoi:
- Sa të mbërrij në Tiranë, do t’i them Hysniut të të transferojë në Tiranë.
Kadri Hazbiu ishte kushëriri i largët i Reshatit. Nëna e tij ishte mbesë tek Imerajt, nga fisi i Imer Agajt dhe Resul Imerit, që ishin gjyshërit e Agajve. Kadriu ishte ai djalë, që hallë Xhevua, siç e thërriste Reshati të ëmën e Kadriut, ia kishte lënë këtij në kujdes në kohën e italianëve, kur ishte student në Shkollën Tregtare të Vlorës dhe tani kishte rastin t’ia shpërblente.

Kadri Hazbiu do të përpiqej që ta sakrifikonte Reshatin për intersat e veta dhe të partisë që përfaqësonte në vitet e më vonshme.

Kadriu, nipi dhe Shefqet Musaraj, daja, e rikthyen Reshatin në Tiranë. Ai duke qenë se ishte një nga dy stenografët që kishte aso kohe Shqipëria, nisi punë si stenograf në Gazetën “Bashkimi’. Punoi me kënaqësi nën urdhërat e shkrimtarit Petro Marko, me të cilin kishin studiuar bashkë në Shkollën Tregtare të Vlorës, ndërsa atë kohë ai ishte Kryeredaktor i Gazetës. Nuk kaloi shumë kohë dhe Reshatit i erdhi radha e arrestimit. Tortura dhe akuza të kota e më pas burg i vështirë. Pas qelisë dhe gjygjit përfundon në kënetën e Maliqit ku pa vdekjen me sy.

Kthehet nga burgu dhe me ndihmën e miqëve nsi sërish punën si stenograf; këtë herë në radhët e gazetës “Zëri i popullit”. Nuk kaloi shumë kohë dhe “Nipi”, Kadri hazbiu i përgatit kurthin:Vëllai i Reshatit, Pertefi është arrestuar si armik që kërkonte të përmbyste pushtetin dhe gjyqi i ka dhënë dënim me vdekje. Pas torturave çnjerëzore dhe pas vendimit të Gjyqit, Kadri Hazbiu realizon takimin e Reshatit me vëllanë e katandisur kockë e lëkurë, ku merr pjesë edhe ai vetë, dhe i dikton alterntivën:Ose na shërbe, ose vëllain e prêt plumbi. Një pjesë e të gjykuarëve në të njëjtin grup me vëllanë ishin vrarë.

Reshatit i dhimbet vëllai i katandisur kufomë dhe pranon që të arratiset në Greqi për t’u shërbyer interesave të shtetit komunist. Mirëpo sapo shkon në Greqi, ai kërkon takim me zyrën amerikane dhe u tregon se përse e kanë nsiur nga Shqipëria, ndërkohë që i mbanin peng vëllanë. Amerikanët interesohen dhe pas disa kohësh e kalojnë në Itali dhe nga Italia në Kanada. Punoi në zyrat e Postës së Torontos. Më pas nsi veprimtarinë duke bashkëpunuar me Lëvizjen e Legalitetit, madje përgatiti dhe disa numra të Gazetës “Atdheu”. I zhgënjyer nga emigracioni politik shkoi në Kenosha të Wisconsit tek një miku i tij, shqiptar nga Maqedonia me të cilin kishin qenë bashkë në kamp në Greqi, derisa ndërroi jetë.

Reshat Agaj nuk bashkëpunoi me Sigurimin Shqiptar, edhe pse qe një ndër viktimat e tij. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja përse vëllain ia pushkatuan. Ai la pas një emër të mirë dhe ishte veprimtar i diasporës shqiptare dhe shkroi e përktheu derisa vdiq. Firmën e tij e gjejëm në gazetën Atdheu, Dielli dhe Flamuri. La pas një Ditar që e pat shkruar në momentet e fundit të jetës, ku sqaron të gjitha peripecitë e jetës së vet.

[UKI]

Flamuri me të cilën u varros Ismail Qemali

Nga Frederik Stamati dhe Ariola Prifti

Më 2 dhjetor 2011 u zbulua në fondin etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike flamuri me të cilin u varros Ismail Qemali!

Ismail Qemali vdiq në Peruxhia, në hotelin “Brufani” me 26 janar 1919, (FESH). Në darkën e 10 shkurtit të atij viti luftanija italiane “Alpino” solli në Skelë të Vlorës arkivolin me trupin pa jetë të burrit. Vlora ndodhej nën pushtimin italian.

U vendos që Ismail Qemali të varrosej në Kaninë, në varrezën familjare të familjes Vlora, meqë në qytet nuk kishte mundësi urbanistike. Komanda italiane, që ia kishte frikën rebelimit, urdhëroi që në ceremoni të mos përdorej asnjë flamur shqiptar. Kjo ishte poshtëruese për ndjenjat e një populli patriot.

Këshilli bashkiak i Vlorës këmbënguli në përdorimin e simbolit shqiptar. Komanda italiane e kuptoi mirë ultimatumin atdhetar dhe lejoi që gjatë ceremonisë arkivoli të mbulohej me flamurin shqiptar. Dhe ashtu u bë. Arkivoli u mbulua me flamurin e kuq me shqiponjën e zezë. Këtë flamur ia kishte dhuruar Ismail Qemalit duka i Monpasiesë në mars 1913, kur ai bëri një vizitë në Vlorë. Në ato ditë flamurin e mbante me vete djali i madh i Ismail Qemalit, Et’hem Bej Vlora.

Ceremonia e varrimit u bë me 12 shkurt 1919. Ishte e mërkurë. U mbajtën dy fjalime mbresëlënëse nga Jani Minga dhe nga Qazim Kokoshi. Mbas heshtjes u ekzekutua hymni mbretëror italian. Pastaj kortezhi i gjatë u nis për në Kaninë. Ishte ora dhjetë. Karroca ku ndodhej arkivoli tërhiqej nga gjashtë kuaj. Anash ecnin me ngadalë dy rreshta ushtarësh. Banda ushtarake ekzekutonte melodinë e përmortshme “Jone” të kompozitorit italian Petrella.

Kortezhi prihej nga dymbëdhjetë kurora që mbaheshin nga “Djelmoshat e Vlorës”, të shoqërisë me po këtë emër. Kurorat ishin gjithë lule, nderim dhe dashuri nga populli i Vlorës, nga shkollat, nga shoqëria “Djelmoshat e Vlorës” dhe nga gazeta “Kuvendi”. Mbas këtyre vinte “Shoqëria djaloshare”. Pastaj ecte banda ushtarake që luante marshin funebër. Mbas bandës ushtarake ishin ushtarët e regjimentit 86 dhe reparti i mitralierëve italianë. Mbas këtyre ecte karroca me arkivolin e mbuluar me flamurin e kuq dhe shqiponjën e zezë, e nderuar dhe e ruajtur nga dy rreshta ushtarësh. Mbas karrocës ecte grupi i hoxhallarëve dhe mbas tyre të tre djemtë e Ismail Qemalit. Pastaj gjenerali Settimo Pacentini, kundëradmirali Lrubetti, autoritete ushtarake dhe civile të krahinës, paria e qytetit dhe e qarkut, qytetarët, nxënësit e shkollave dhe në fund ushtarët e kavalerisë.

Përpara varrimit flamurin e morën djemtë e Ismail Qemalit, të cilin flamur e përdorën përsëri në rivarrimin e tij në “Sheshin e Flamurit” me 28 nëntor 1932. Mbas kësaj Et’hem Bej Vlora e dhuroi flamurin për Muzeun Kombëtar.



Në Arkivin e Shtetit ruhen disa dokumente që vërtetojnë ngjarjen. Po i paraqesim:

Dokumenti: AQSH, fondi 195, viti 1933, dosja 173.

“MBRETNIJA SHQIPTQRE

PREFEKTURA MBRETNORE

VLONЁ



Nr. 172

Vlonë me 21. Kallnuer. 1933

P.T.

Ministris Aresimit

Tirane

Kétu ngjitun kemi nderin me Ju paraqite process-verbalin e mbajtun me rastin e marrjes né dorézim té Flamurit qé ashte ngritun pér té parén here né Vlone, prej Patriotit Ismail Qemalit.

Gjith ashtu né pako te veҫnté dhe po me kété shkresé dérgohet edhe Flamuri né fjalé.

Shtojme se me gjithqe Z. Etéhem Vlora pretendon se ky Flamur ashte ngritur pér té parén here né ndértesén Qeveritare me doren Atit tij, por nga sa kemi hetue ky Flamur ashte ngritur me té vértet mem 28 Nanduer 1912, por jo né ndértesén Qeveritare, por né Zyren e doganave né Vlone.

Lutemi me na njoftue marrjen né dorézim.

Prefekti

A. Nepravishta”



Shkruar me dorë:

“T’i dërgohet ky flamur Bibliotekës”

Nën këtë shënim, është një tjetër, që konfirmon marrjen e flamurit në dorëzim:

“asht këtu në bibliotekën t’onë”

(firma)

28/10/33

Vijojnë disa vula dhe firma dhe në fund:

“Marrë në dorzim me 29-X-933”.

Po paraqesim edhe proces-verbalin shoqërues:

“PROCES-VERBAL

Sot mé 28 Nanduer 1932, ditén e Héné, me rrastin e transferimit té eshtravet té shénjtorit té Kombit té ndjerit Ismail Qemalit nga Kanina né Pemendoren kujtimore té ngrehun prej N.M. Tij Mbretit dhe né pranie té Pérfaqesuesit té N.M.Tij Mbretit Shkelqésis sé tij Gjeneral Leon De Gjilardi dhe té shkelqesave té tyne Z.Z. Hil Mosi, Ministér i Arésimit, Milto Tutulani, Ministér i Drejtésis dhe té Prefektit té Vlonés Z. Abedin Nepravishta, Zoti Ethem Bej Vlora, i biri i té ndjerit Ismail Qemal pér kujtim Kombétar i dorézoj Prefektit té Vlonés Flamurin Kombétar té cilin mé 28 Nanduer 1912 ati i tij Eroj i Kombit i ndjeri Ismail Qemal e ngriti né qytetin e Vlonés tue prokllamuar indinpendencén e Shqipnisé pas shumé shekujsh rrobnije.

Kété Flamur té shenjté Prefekti i Vlonés ja dorézoj Ministrit té Arésimit Shk. tij Z. Hil Mosi pér t’a dépozituar né Muzeun Kombétar né Tirané.

Pér sa ma nalté u redaktua ky Proces-Verbal i mbajtun né katér kopje dhe i nénéshkruem prej té gjithéve qe pérménden ma sipér.



Nga shkresa e mëposhtme, e firmosur nga vetë ministri i arsimit Mirash Ivanaj, vërtetohet se flamuri iu dorëzua Muzeut Kombëtar. E citojmë:



Dokumenti: AQSH, fondi 195, viti 1933, dosja 173.

“MINISTRI E ARSIMIT

Nr. Prot. 1208. Dërgohet Flamuri Komtar i ngrehun për herë të parë në Vlonë.

Drejtoris së Muzeut Komtar, Tiranë

Këtu ngjitun i dërgojmë asajë Drejtorije kopjen e process-verbalit të mbajtun me 28 Nanduer 1932 mbi flamurin komtar qi asht ngreh për herë të parë nga i ndjeri Ismail Qemali në Vlonë.

Për njiherit me këto shkresa ju dërgojmë dhe kët flamur historik për t’a ruejtun me kujdes në muzeun komtar.

Ministr’i Arsimit

Mirash Ivanaj (firma)



Nisur me 6/XI/1933”

Kështu, në bazë të këtij dokumenti, Shqipëria u bë me flamur kombëtar. Por kjo nuk ishte e vërtetë. E vërtetojnë mohimet që i u bënë faktit të servirur nga dëshmitarët e atyre ngjarjeve, që detyruan autoritetet e kohës të bënin verifikime të shumta, për të sqaruar të vërtetën. Mirëpo patriotizmi vulosi mendimin. Për shumë kohë u besua se flamuri i pavarësisë ndodhej i ruajtur në Muzeun Kombëtar. U desh kohë që ngatërresa të shpështillej, por kjo është ҫështje që nuk lidhet me këtë shkrim, aq më tepër që është sqaruar.



Vijojmë të paraqesim dokumente të tjerë që shkojnë më pranë të vërtetës.

“M.A.

Nri 402/749

Flamuri i Vlorësë

Mënistërijës’ së Arësimitë

Q y t e t



Bashkë me shkresën’ Nri 1208 të së 6s’ së këtij muaji, të shoqëruarë me verbalin’ e endur’në Vlorë më 28 të Vjeshtës’ së Tretë 1932. Muarëm’ në dorëim:

Flamurin’ kombëtar që shtolli në Vlorë vetë Ismail Qemal Vlora, mbë 28 të Vjeshtës së Tretë 1912.

Ky flamur zu vëndin’ në rjeshtën’ e kujtimevet’ t’ tjerë, me vlejë të jëstorijëtë, që ruhen’ në Tiranë, 9 Vjesht’ e Tretë 1933

Drejtori

(Firma dhe vula )



Ngjitur’ pas kësaj’ dorë-dëftesa

e jonë Nri C. 208”

Dokumenti: AQSH, Fondi 195, viti 1936, dosja 62.

“Flamuri i Vlorësë

Për punën, e flamurit’ kombëtar që valoj në Vlorë për here të pare ditën’ e të lëçiturit’ të Shqipërijsë mbë krye të vehtë, Zoti Et-hem Bej Vlora, bir i të ndjerit Iamail Qemal Bej Vlora, pati mirësijën’ të shtronjë këta kujtime:

1) flamuri upat nga shtëpija e Zotit’ Syreja Bej Vlora. (Shënim nga F. Stamati: fjalët, “nga shtëpija e Zotit’ Syreja Bej Vlora”, janë të shuara me një vijë përsipër).

2) Pëlhura e flamurit’ qe e leshtë dhe shkaba e shtampuarë; nuk’ mban mënt të ketë pasur,’ theka o kravatë.

3) Të madhët’ të tijë, gjer sa mund të caktohet’ me të maturë syri, munt të qe afëro 0 m. 80 për së gjati, dhe 0 m. 50 për së gjëri.

Sa për fundin ‘ e këtij, flamuri Zoti Et-hem Bej Vlora ësht’ i mejtimit’ se flamuri nuk’ ka qënë shdukurë, po se ndodhet’ i ruajturë në Shqipërijë, ndër duar’ që do të kujtohen’ ndofta ndonjë ditë t’i a falin’ Muzejës’ Kombëtare.

Tiranë, 10 shkurt 1936”



Më poshtë, në të majtë, është vula e Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, si dhe firma, ndërsa në të djathtë, firma e Et’hem Bej Vlorës. Poshtë ka një shënim:

(a) Zoti Et-hem Bej Vlora ndreqi me dorën’ e vehtë:

“nga shtëpija e Zotit’ Xhemil Bej Vlora”.

Ёshtë me interes edhe një dokument tjetër nga AQSH, fondi 195, viti 1936, dosja 62. Po e citojmë:

“Flamuri i Doganës’ së Vlorësë.

Me shkresën’ e Mënistërijës’ së Arësimitë Nri 1208 të së 6s’ së Vjeshtës’ së Tretë 1933, i u dorëzua Muzejës’ Kombëtare një flamur i trajtuarë prej dy fijesh pëlhure të leshtë, 1 m. 45 i gjatë dhe 0 m. 95 i gjërë, me shkabën’, me dy krerë dhe me krahë të shtallurë mbë të përpjetë, pa theka dhe pa kravatë.

Pas shkresës’ që i përsillte Muzejës’ Kombëare këtë flamurë, janë mpështeturë:

1) një verbal me ditë 28 të Vjeshtës së Tretë 1932, në të cilin’ kan’ vënë duarëtë:

Përfaqësi I L. Madhërijës’ së Tijë Mbëretitë, Gjeneral Leon de Ghilardi,

Ministri i Arësimitë, Hil Mosi,

Ministri i Drejtësijësë, Milto Tutulani,

Zoti Et-hem bej Vlora, përfaqësi i Fëmijës’ së të ndjerit’ Ismail Qemal Beutë, Prefekti i Vlorësë, A. Nepravishta.

Në këtë verbal është shënuarë se flamuri i dhuruarë Muzejës’ Kombëtare është muu ay që pati ngriturë në Vlorë me dorën’ e vehtë i ndjeri Ismail Qemal Beu, të 28në të Vjeshtës’ së tretë 1912.

2) një shkresë e Prefekturës’ së Vlorësë, Nri 172 me ditë 21 Jenar 1933, në të cilën’, ndër t’ jera, është shënuarë se si pas kërkim’ e hetimeve të bërë nga Prefektura e Vlorësë, ky flamur nuk ‘ ka qënë ngritur’ kurrë mbi ndërtesën’ qëverritare as ditën’ që ulëҫit të krye-mbë-vehtët’ të Shqipërijésë as mëë pas, po ka valuarë vetëmë për një kohë të gjatë mbi godinën’ e Doganës’ së detitë të Vlorësë.

Për të kthillurë këtë pikë u kërkuanë hollësija nga Zoti Et’hem Bej Vlora, i cili pati mirësijën’ të apinj’ këta shënime:

1) flamurin’ që i u dorëzua Muzejës’ Kombëtare, i a fali të ndjerit’ Ismail Qemal Beutë Duku i Monpansierit’, kur pat’ ardhurë në Vlorë, nga Marsi i vitit’ 1913.

2) qëverrija e Shqipërijësë e përdori për Doganën’ e Vlorësë, mbi ndërtesën’ e së cilësë valoj gjer ditën’ që Ismail Qemal Beu hoqi dorë nga Kryesija e Qëverrijësë.

3) mbë t’ ularguarë nga Vlora Ismail Qemal Beu, kërkoj të ketë si kujtim një nga flamuret’ të Qëverrijësë; usgjoth ky flamur dhe i udorëua Zotit’ Et-hem Bej Vlora, i cili e pati me vehte gjatë kohës’ që bashkë me t’ anë undodhën’ ndëpër Evropë.

4) ditën’ që i ndjeri Ismail Qemal Vlora ndërroj jetë në Perugia të Italijësë (25 Jenar 1919) Zoti Et-hem Bej Vlora mbuloj trupin’ e t’et me këtë flamur.

5) kur upru i vdekuri në Vlorë dhe uvendos në sallën’ e fllugërijës’ së përmortëshme, që pati navaturë Kumanda e Ushtërijës’ Italjane, prapë ky flamur under mbi arqivolin’ e të vdekuritë.

6) gjatë përsjellës’ së trupitë nga Vlora në Kaninë, arqivoli qe mbuluarë me po këtë flamur.

7) edhe ditën’ që eshtërat’ të të ndjerit’ Ismail Qemal Beutë umbartën’ nga Kanina në Vlorë, për t’ ukallurë në varrin’-monoment, që ngrehu Qëverrija Mbëretërore e Shqipërijësë, ky flamur qe nderur’ mbi arqivolin’ edhe gjatë rrugësë edhe gjer sa mori funt shërbesa e të kalluritë, pas së cilësë Zoti Et-hem Bej Vlora u a dorëzoj Përfaqësvet’ të Qëverrijësë Mbëretërore, si kujtim për t’ uruajtur’ në Muzejën’ Kombëtare.

Tiranë, 10 Shkurt 1936”

Më poshtë, majtas, është firma dhe vula e Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, ndërsa djathtas firma e Et-hem Bej Vlorës.

………………………………………..

Në vitin 1946 materialet e Muzeut Kombëtar i kaluan Institutit të Shkencave. Në vitin 1957, kur u krijua Universiteti i Tiranës, mori jetë edhe Instituti i Histori-Gjuhësisë, i cili pati në vartësi të vet edhe Muzeun Arkeologjik-Etnografik, si edhe fondin etnografik. Në këtë fond kaluan edhe flamujt, që ndodheshin dikur në Bibliotekën dhe Muzeun Kombëtar. Mirëpo nuk pati asnjë dokument për historinë e tyre. Kështu, ata mbetën enigmë. Edhe i ndjeri Rrok Zojzi, themeluesi dhe shefi i etnografisë dhe i fondit etnografik, e kishte me të dëgjuar se dikush i kishte dorëzuar flamujt pa dhënë ndonjë sqarim për ta, duke thënë: merrini dhe ruajini edhe këta! Punonjësja më e vjetër e fondit etnografik Znj. Pandora Plaku, kujton edhe në ditët e sotme porosinë e Rrok Zojzit për kujdesin ndaj këtyre flamujve dhe punën që ka bërë ajo me kolegët e saj për t’i mbrojtur këta flamuj nga infeksionet e insekteve dhe nga dëmtime të tjera.

Ishin tetëmbëdhjetë. Puna për identifikimin e tyre filloi dhjetë vjet më parë. Më 2 dhjetor 2011 i erdhi radha këtij. Se si ndodhi mund ta tregojmë ndonjë herë tjetër.

Flamuri është i plotë, por ka dëmtime të shumta. Ngjyra e kuqe është zbehur nga veprimi i diellit. Duket të jetë pis. Duhet restauruar. Do të jetë një punë jo e lehtë në gjendjen që është ai!

Pavarësisht nga të dhënat e grumbulluara deri më sot, rëndësia e këtij flamuri dikton domosdoshmërinë e studimeve gjithnjë edhe më të gjera për të ndriçuar maksimalisht këtë simbol kombëtar.

Edhe disa ditë dhe ky flamur do të ekspozohet përkohësisht në mjediset e Qendrës së Studimeve Albanologjike për të kujtuar përvjetorin e vdekjes së Ismail Qemalit.

[UKI]

Ismail Qemali: Pa Kosovë e Çamëri, s'ka qetësi në Ballkan
TIRANE-Zbardhet letra e vitit 1918
Kjo letër e Ismail Qemali dërguar Dhimitër Balës, shpalos idetë dhe shqetësimet e plakut të urtë të Vlorës për rrezikun që i kanosej Shqipërisë së kohës nga të tëra anët. Aty flet me detaje se si duhet menduar për bashkimin e Çamërisë e Kosovës me Shqipërinë dhe përpjekjet për të takuar politikanët amerikanë që t'iu bëhet i ditur problemi shqiptar. Letra është shkëputur nga vëllimi dokumentar që do botohet nga Arkivi i Shtetit dhe botohet me lejen e tij
Paris 10 Mars 1918 I nderçmi Z.Dhimitër Bala, shkronjëtarit "Partisë Politike" Mora letrën tuaj të së 5-ës Shkurtit në Worcester e cila më gëzoj shumë dhe më nxori nga dyshimi që kisha, se mund të kish humbur kur pas të shkrojturat t'uaja do të m'a kishit dërguar bashkë me Credincial-in, të cilin e mora më parë.
Si ju bënja të njojtur me telegrafin që dërgova 7 ditë më parë, vendimet e mbledhjes që u bë në Worcester, me duken shumë të pëlqyera dhe më japin shpresë se pun' e "Partisë" do të bëjë përparime të mbëdhenj. E dini fort mirë se sot për sot, për fatkeqësi, Shqipëria ndodhet në atë më të madhin rezik, se ky shtet megjithëse i gdhendur në të gjitha anët, ashtu si u njojt nga Konferenca e Londrës 1913, sot duke qenë i copëtuar dhe në shumë duar të huaja, në ditën e paqjes nuk dimë cili do të na dalë mprojtë dhe cili do të jetë miku i vërtetë i Shqipërisë. Shikoj se armiqtë t'anë kanë ndjenja dhe mendime të ndara mes tyre, po në vendet e huaja dhe në luftën kombëtare janë të gjithë tok dhe dëftenen të lidhur. Mjerërisht, neve që kemi atë më të madhen detyrë e të dëftejmë atë më të madhen lidhje, për kundrazi jemi të përçarë dhe të kundërshtuar njëri me tjetrin për zemërime vetjakë, të cilët as në kohët e shtruara s'lipsej t'i kishim se nuk do të nderonin aspak. Kjo më bën të helmonem po me gjithë kam shpresë se reziku i math me të cilin ndodhet atdhëu, reziku i cili na bën të dridhemi do të japë fuqi me patriotët e vërtetë, kështu të gjithë Shqipëtarët brenda dhe jashtë Shqipërisë, duke patur nder ment shpëtimin e Shqipërisë, do të bashkëdëgjojnë këto porosi. Unë pa patur nderin të jem delegat i "Partisë" punonja për Shqipërinë, edhe me të marë këtë nder i shkrojta kryetarit të komitetit "Pro Albania" në Londrë Z.Aubrey Herbert, i cili është miku im i veçantë dhe miku i Shqipërisë, dhe i shënonja sa interes i math dotë ish një bashkëpunim me delegatët e të dya anëvet. Përgjigjeja që mora nga Z-a dhe Z-i Herbert, po ja u mbull bashkë me këtë letrë. Në letrën e parë ju kisha shkruar ç'ë mëndonesha të bënja këtu dhe me telegraf patt mirësinë të më siguroni se pranoni këshillat e mia. Banka më pagoj 400 dhollarë që kishit mirësinë të më dërgoni dhe për të cilat, duket nga shkaku i delikatesës, as që më kishit lajmëruar. Si e dini, interesi i Shqipërisë e do që, pa humbur kohë aspak të vemë në vepërim sendet e nevojshme duke mbajtur veten ashtu si lipset edhe duke qënë në marveshje të pareshtur me qarket politikë e të shtypit. Tri shkronjës për Buletin-in, për librat, kartat dhëshkronjëtare edhe për raportet e memuaret për çëstjen kombëtare, janë që sot të pajtuar. I pari i këtyre është Z.N.Lako, i cili përveç si patriot dhe shkrimtar, është i vetëmi për të botuar kartat që ka pregatitur e po pregatit, mbi këtë çëstje. Po atë gjë që dua të di, është të mar vesh, cila është fuqia e "Partisë" për të përkrahur këtë punë? Pra kur të di si dhe me sa mundet "Partia" ti dalë zot kësaj pune atëherë do të rregulloj punën pas fuqisë, se si thotë fjala "sipas jorganit t'i shtrijmë këmbët". Me argumente historike, politike e gjeografike, lipset t'i dëftejmë botës së qytetëruar cili është kombi Shqipëtar, cilat janë dëshirat dhe të drejtat e këti kombi edhe qysh pa iu shtuar Shqipërisë, nga an e Verriut Kosova e nga an' e Jugës Çamëria, nukë munt të shtronet në sinisin e Ballkanit. Për masat që kemi për të marë mbi kërkesat në mbledhjen e paqes, lipset një marëveshje me hollësira në mes t'ënë, për të cilën munt të vij edhe vetë gjer në Amerikë ku dotë kem rastin të piqem dhe të çpjegoj punën t'ënë në politikanët e Amerikës. Xgjedhja e Z-ës Duko si kryetare është shumë e veçantë. Ju lutem t'e uroni nga ana ime ashtu edhe "Partinë" që pati mejtimin e veçantë për këtë xgjedhje. Sa për nipin tim Nuredin Bejnë, s'kam përveç se t'iu falem për këtë xgjedhje që është një nder për shtëpinë t'ënë. Do të ishte fort e vlejtur të gjendeshe bashkë me mua si delegat në Europë. Dot'i shkruaj Nuredin Beut po kini mirësinë t'ë bisedoni këtë mejtim edhe pas një marëveshje me atë të më lajmëroni. Mejtimi që kini për një fletë organ të "Partisë" është i pëlqyher dhe dotë jem i lumtur të këndoj këtë fletë të re që do të na mprojë të drejtat e "Partisë" si edhe të Shqipërisë.
Duke pritur një përgjigje të shpetë ju përshëndosh me nder".

[UKI]

Ismail Qemali, nga lindja në vdekje, mes fotosh e kujtimesh

U prezantua albumi fotografik kushtuar burrit të shtetit.

Historiani Kristo Frashëri sjell shënime, faksimile e gravura që lidhen me Pavarësinë .
Pa hyrë mirë viti, të gjitha aktivitetet kulturore, me apo pa lidhje me historinë, u vunë nën “markën” “Me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë”.

Dhe në morinë e këtyre aktiviteteve, vetëm dje u zhvillua një syresh, mirëfilli për përvjetorin e Pavarësisë. Në ambientet e Akademisë së Shkencave u prezantua albumi kushtuar Ismail Qemalit, përgatitur nga historiani Kristo Frashëri. Një vëllim jo shumë voluminoz që përfshin fotografi të Ismail Qemalit, qysh nga vogëlia e deri në vitet e fundit të jetës. Janë përfshirë fotografi familjare e gravura shekullore të sarajeve të Vlorajve. Vetë Frashëri nuk është zgjatur shumë me komente në këtë botim. Ai është mjaftuar me shoqërimin me një parathënie, që e ka shkruar qysh në nëntor të vitit 1962 dhe e ka botuar në gazetën “Zëri i Popullit”. Ai e ka lënë të pacenuar këtë botim dhe ka menduar ta pasurojë albumin e tij me shënime të Ismail Qemalit, telegrame, faksimile dokumentesh të rëndësishme, fjalimesh, Deklaratën e Pavarësisë apo një faksimile të Himnit të Flamurit, firmosur nga Asdreni. Për vlerat që sjell ky album foli nënkryetari i Akademisë së Shkencave, Myzafer Korkuti, akademik Emil Lafe, si dhe i biri i historianit, Gjergj Frashëri, që përcolli përshëndetjet e të atit, i cili nuk ishte i pranishëm. Nga albumi “Ismail Qemali” kemi shkëputur disa copa kujtimesh të Ismail Qemalit nga momente të ndryshme të jetës së tij, nga fëmijëria, te shënimi më i fundit i janarit të vitit 1919.

Për t’u dhënë fund intrigave që nxisnin krijimin e trazirave në vend… kërkesa ime për të dhënë dorëheqjen u pranua nga Fuqitë e Mëdha. Anëtarët e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit më njoftuan se ishin autorizuar nga qeveritë e tyre për të marrë pushtetin, po qe se unë isha i po atij mendimi për dobinë e një hapi të tillë. Pas kësaj u nënshkrua, më 22 janar 1914, protokolli i dorëheqjes. Aty thuhej: ‘Sot, më 22 janar 1914, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit u mblodh në prani të Ismail Qemalit, kryetar i Qeverisë së Përkohshme, i bindur se e vetmja mënyrë për t’u dhënë fund mosmarrëveshjeve dhe anarkisë së përhapur në vend, si dhe për të krijuar një qeveri të vetme për të gjithë Shqipërinë, e cila në gjendjen e tanishme të punëve mund të arrihet vetëm duke dorëzuar pushtetin në dorë të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, i cili përfaqëson Fuqitë e Mëdha’

“Pasi u shkarkua dhe u internua Mithat Pasha… shkova te veziri i madh dhe i kërkova të ndryshonte gjendjen, qoftë duke pranuar dorëheqjen time. Sapo u ktheva në zyrën time, u paraqit një oficer që më ftoi të shkoja menjëherë te ministri i Luftës. Shkova dhe më shoqëruan në sallën e gjyqit ushtarak… qemë tre veta. Pas një pritjeje disaorëshe, një oficer tjetër më njoftoi urdhrin perandorak për t’u nisur menjëherë në Bursë… Atje u morëm vesh se cili prej nesh do të internohej në lokalitete të ndryshme të Anadollit. Për mua ishte zgjedhur Qutahia… Pas shtatë vitesh internimi, mua më liruan dhe më emëruan qeveritar në Mardin (Mesapotamia Veriore)”.

“Sot është ditë vendimtare për Shqipërinë: Do të ngjallemi ose do të vdesim. Sikur të kisha të holla, do të isha hedhur deri në Amerikë për një marrëveshje të plotë me atdhetarët e atjeshëm. Po në marrëveshje me qeverinë italiane, e quaj të nevojshme të shkoj në Romë. Prej andej mund të bëja një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë, për të vendosur një aksion kombëtar në një moment kaq kritik e të rrezikshëm dhe të përpilojmë programin përfundimtar. Nga Italia kërkoj të nxis nisjen nga Shqipëria veriore, qendrore e jugore të tre ose gjashtë delegatëve, në mënyrë që së bashku me delegatët që vijnë nga Amerika, të shkojmë në Paris të gjithë së bashku, për t’i propozuar Konferencës së Paqes kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë”. (22 janar 1919)

“Gjatë udhëtimit tim nga Stambolli për në atdhe arrita në Bukuresht, ku ishte një koloni e madhe shqiptarësh. Si pasojë e një mbledhjeje, pesëmbëdhjetë bashkatdhetarë vendosën të vinin me mua në Shqipëri. Unë telegrafova në çdo anë të atdheut për të njoftuar arritjen time të afërt dhe deklarova se kishte arritur për ne momenti për të realizuar aspiratat tona kombëtare. Në të njëjtën kohë kërkova që të dërgohen delegatë nga çdo anë në Vlorë, ku do të mbahej Kuvendi Kombëtar”.

Panorama
ALMA MILE

[UKI]

Ismail Qemali
William Morton Fullerton: Me Ismail Qemalin në Paris, duke shkruar "Kujtimet"



-Rreth 70 vite pas botimit në anglisht, në duart e lexuesve shqiptarë vijnë "Kujtime" të njërës prej figurave më të ndritura të historisë së Shqipërisë.
Ismail Qemali, emri që bëri historinë e Shqipërisë së pavarur, vjen në prag të 166 vjetorit të lindjes dhe 91 vjetorit të vdekjes me vëllimin "Kujtime" të hedhur dje në treg nga shtëpia botuese "Toena". I përkthyer nga anglishtja prej Abdurrahim Myftiut, "Kujtime" e Ismail Qemalit u botua në Londër më 1920, një vit pas vdekjes së tij dhe për herë të parë vjen në duart e lexuesve shqiptarë në shqip i përkthyer nga origjinali.
Libri u botua për herë të parë në 1920, një vit pas vdekjes së themeluesit të shtetit shqiptar, dhe bashkëpunëtori William Morton Fullerton në parathënien e librit thotë: "Nuk po bëj tjetër veçse po mbaj një premtim të dhënë gjatë atyre muajve, që i kaluam së bashku në Paris më 1917 dhe 1918. Pa dyshim, qe mjaft e natyrshme që Ismail Qemal Beu të jepte shkas njëfarësoj për një gjë të tillë. Libri i tij, sigurisht, nuk do të ishte shkruar pa këmbënguljen time të fuqishme. Përveç kësaj, edhe pse isha i zhytur tepër drejtpërdrejt e thellësisht në punët e lidhura me ecurinë e luftës për të qenë në gjendje t'i ofroja mikut tim bashkëpunimin e pandërprerë, që më kërkonte - e që, në të vërtetë, i duhej medoemos - unë arrita t'ia jap ndihmën e domosdoshme, të cilën e kërkonte ky rast",-shkruan William Morton Fullerton.



Kujtimet e William Morton Fullerton për bashkëpunimin me Ismail Qemalin për hartimin e librit


Hartimi i këtij libri qe punë me mund e lodhje të madhe. Gjatë kësaj pune Ismail Qemal Beun e trazuan si disa probleme vetjake të rënda, shpesh sfilitëse në shpirt, ashtu edhe preokupimet atdhetare e intrigat, që luheshin për të ardhmen e mëmëdheut të tij, Shqipërisë. Hartimit të këtij libri ai nuk ia kushtoi, dhe pa dyshim nuk mund t'ia kushtonte, gjithë kohën në dorë të tij. Interesimi dhe entusiazmi herë i lartë e herë i ulët, rastet kur herë e gjeje për ta takuar e herë jo, e madje edhe ngurrimi për t'ia rinisur punës, kur kthehej, për të rimbledhur kujtimet - të gjitha këto së bashku përbënin rrethana jashtëzakonisht të pavolitshme për suksesin e një zotimi, që z. Story dhe unë patëm marrë përsipër. Sepse lypset thënë, se pa një ndihmë të tillë të z. Story këto "Kujtime" kurrë nuk do ta kishin parë dritën e botimit. Bosëell-i pati zhvilluar takime e biseda me Johnson-in me qejf për vite me radhë.
Por Johnson-i ishte ndryshe, ai zakonisht ndodhej aty kur linin takim. Kurse z. Story pati biseda me Ismail Qemal Beun për muaj të tërë, duke e kapur ku t'i binte hera. Pas një sërë takimesh me peshë e me gratë vinin periudha të gjata ndërprerjesh, në të cilat medoemos heroi i këtij libri herë-herë do ta humbte fillin e rrëfimit. Me një durim për t'u pasur zili, "redaktori" i kthehej punës, duke mbajtur shënime, duke risistemuar me kujdes materialin, dhe më pas, po aq me kujdes, duke ia dhënë Ismail Qemal Beut për verifikim e rishikim ato kujtime, disi të parenditura mirë, por gjithmonë jashtëzakonisht të bollshme e të çmueshme, të bashkëbiseduesit të tij. Rezultati, për mendimin tim, brenda rrethanave, është i lartë. Më duket se ky rezultat e përligj plotësisht këmbënguljen time, që Ismail Qemali të zhbironte në thellësitë e mëdha të përvojës së gjatë si shtetar osman i shkollës së vjetër.
Këto "Kujtime" janë, madje, diçka më tepër se vrojtime të një zotnie shqiptar e plaku shumë të urtë. Ato japin një pasqyrë tepër vetjake, jashtëzakonisht objektive, të botës osmane, e cila, sado parahistorike të jetë bërë në dukje, si pasojë e luftës, nuk është aq e largët sa të mos na flasë me këshilla lloj-lloji për kohën tonë e për të ardhshmen e afërt. Periudha, në të cilën Ismail Qemal Beu luajti rolin kryesor e me interes në jetën dhe punën e përshkruar në këtë libër, është ajo e kohëve të hershme kur lulëzonte "diplomacia e fshehtë", e cila më vonë është parë me përçmim si e padenjë. Eprori im i vjetër, zoti de Bloëitz, e kishte në majë të gjuhës shprehjen: "Les mémorialistes écartent les conséquences", me çka nënkuptonte, se njëfarë skepticizmi i njelmët është mëlmesa e lezeti me të cilat shërbehen në tryezë Kujtimet dhe Biografitë.
Zoti de Bloëitz kishte të drejtë. Detyra e parë e atij historiani, që merr përsipër të përdorë autobiografitë si dokument, është të zbulojë arsyen e vërtetë të qenies së tyre, pikërisht përse janë shkruar ato autobiografi. Të vijmë te rasti ynë; duhet mbajtur parasysh se Ismail Qemal Beu, i cili ishte mik i të madhit Mid'hat Pasha, si dhe personalitet i "Liberalizmit" të vërtetë, në fund të fundit shumë shpejt u bë figurë aq e veçantë ndër personazhet e skenës osmane, saqë, në rastin e tij sidoqoftë, ajo masë maturie, me të cilën zakonisht duhen kënduar me vëmendje Kujtimet përgjithësisht, mund t'ia lejojmë vetes të jetë më e vogël, pa pasur frikë se mos gabojmë rëndë. Të paktën, më lejoni të shtoj atë që di për besueshmërinë e këtyre Kujtimeve të veçanta, duke dëshmuar me sytë e mi se ato nuk kanë qenë frymëzuar aspak nga ndonjë hije kotësie vetjake: e theksoj edhe një herë - autori nuk do ta kishte ndërmarrë punën me këto Kujtime, po të mos kishte pasur mbi krye trysninë energjike të të tjerëve për t'i shkruar.
Sido që të jetë, "Kujtimet" e Ismail Qemal Beut tani janë në dorën e lexuesit dhe një studim i kujdesshëm i këtyre faqeve libri do të bindë, besoj, çdo studiues të aftë të çështjeve ndërkombëtare se, sikur eprori i Ismail Qemal Beut të kishte ndjekur atë fener ndriçimi të rrugës politike, të ofruar më se një herë prej vartësit të tij të zgjuar, një veprim i tillë do të kishte qenë në dobi të Perandorisë, e me gjasë të Evropës. Është bërë e modës të merren me çështje ndërkombëtare njerëz që nuk janë as amatorë; ndërsa jo shumë kohë më parë punë të tilla kryheshin nga profesionistë. Një nga përfitimet më të mëdha nga libri i Ismail Qemal Beut është mënyra sesi ai ilustron të vërtetën a priori, në fund të fundit, se metoda e vjetër është pafundësisht më e mira. Në ditët e fundit të jetës, vizioni konkret i Ismail Qemal Beut ishte bërë, pa dyshim, vështrim disi i mjegullt e i pasaktë. Më kujtohen një dorë bisedash me të në Paris, në disa çaste kritike të luftës me Gjermaninë, në të cilat ai parashikonte humbjen e sigurt të Aleatëve. Por e kam detyrim ndaj tij të them menjëherë, se dy argumentet kryesore të tij ishin, së pari, bindja se, nëse Perëndimi mbahej, Rusia do të shembej ashtu sikundër u shemb, dhe, së dyti, shqyrtimi me kujdes e maturi i dëmeve rrënimtare në Evropën kontinentale e në Angli, dhe, në fakt, në krejt planetin, prej formulave të ngatërruara të z. Ëilson. Kësisoj, gjatë Luftës, Ismail Qemal Beu shpesh u bë shkurajues për njerëz si ne, që kishim besim përherë të palëkundur, se Gjermania do të pësonte disfatë. Mirëpo, nëse Ismail Qemal Beu qe shkurajues, a nuk ndodhte kjo ngaqë gjykimi i tij në përgjithësi dihej se qe aq rrënjësisht e plotësisht i formuar?
Si të mos ndikoheshe sadopak nga verdiktet e një burri, përvoja e të cilit në Stamboll, në Evropën Qendrore, në Ballkan, në Angli, e madje në Francë, kishte qenë aq e larmishme, e gjatë dhe e pasur; e një burri, i cili për vite me radhë kishte manovruar me aq shkathtësi mes dallgëve që ngriheshin pa prà në detin e trazuar të botës së vjetër kozmopolite osmane; e një burri, i cili kishte pasur marrëdhënie të ngushta me Gordonin "kinez", Gordonin e Hartumit, dhe kishte qenë mik me një sërë shtetarësh të Evropës; e një burri, i cili, si kryetar i Komisionit të Danubit, kishte pasur mundësinë të zhbironte në shkaqet e politikës së një gjysmë duzine Fuqish; e një burri, me pak fjalë, që kishte parë aq shumë në jetë dhe kishte njohur aq shumë burra të tjerë; që, në të vërtetë, kishte bërë një jetë aq aktive e të pasur, saqë shprehia për të pasur ide me vlera të gjithmbarshme i ishte bërë e natyrshme dhe që kënaqësi kryesore intelektuale kishte të vrojtonte sesi faktorët njerëzorë puqen bashkë e harmonizohen për të përcaktuar ato rezultante force, të cilat rrallë pasqyrojnë synime të vetëdijshme? Madje, gjatë një periudhe miqësie shumëvjeçare, unë nuk mbaj mend as edhe një rast të vetëm, kur Ismail Qemal Beu, duke analizuar situatën ndërkombëtare, të ketë shfaqur atë pandershmëri të njohur intelektuale, që karakterizohet nga përshtatja e parallogaritur e dëshirave me vizionin real, të ndjenjave me mendimin. Ai realist, i cili në Prinkipo - mos harroni, në Prinkipo! - i shkruante më 1892 eprorit të vet: "Në çështjet shtetërore janë interesat ato që udhëheqin politikën dhe frymëzojnë qëndrimet", është diagnostikuesi symprehtë i analizës mjeshtërore të politikës Lindore të Bismarkut, të parë në dritën e planit të plotë evropian të atij shtetari të madh.

WILLIAM MORTON FULLERTON
PARIS,
17 shkurt 1920

[UKI]

Fjalimi i Ismail Qemalit, mbajtur më 28 nëntor 1912
Fjalimi i Ismail Qemalit i mbajtur më 28 nëntor 1912 në Mitingun e Madh në Vlorë me rastin e ngritjes së flamurit




Nga Ismail Qemali



Oh! Sa të lumtur që e ndiej vehten sot, që shoh, këtu në Vlorë, kaqë burra Shqipëtarë të mbledhur tok, tuke pritur me kureshti e padurim përfundimin e kësaj mbledhjeje historike, për fatin e Atdheut tonë të dashur. Plot me gaz e me lot ndër sy, nga mallëngjimi, pra, po dal këtu para jush që t’ju gëzoj me sihariqin e madh, se sot, edhe këtë minutë, Kongresi çpalli mëvehtësinë e Shqipërisë, tuke lajmëruar gjithë botën mbarë për këtë punë e duke më ngarkuar mua kryesin’ e qeveris së përkohshme të Shqipërisë së lirë.
Porsi ëndër më duket ky ndryshim i madh i vendit t’onë, që hoqi e voi të zezat e të lirit pesëqind vjet me radhë ndënë sundimin turk, por që tani në kohët e fundit, ishte gati të jepte shpirtin përgjithënjë, të shuhej e të çfarrosej krejtësisht nga faqia e dheut, këjo Shqipëri, që, dikur, shkëlqente nga trimërija e pashoqe e bijve të saj; kjo Shqipëri, që kur i kërcënohej rreziku Europës nga pushtimet e Turqisë, ndënë kryetrimin e pavdekur të saj, Skënderbejnë, u bë porta e hekurtë kundra sulmeve më të tërbuara të sulltanëve më t’egër që ka pas Turqija. Mirëpo, desh Zoti, që me punën, me trimërinë dhe guximin e pashoq të Shqipëtarëvet, sot e tutje të marrin fund mjerimet dhe vuajtjet e Atdheut t’onë, sepse, këtu e kështu, jemi të LIRË të PAVARUR dhe MËVEHTE, prandaj: qeshni e gëzoni! Për t’ia arrijtur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmuar gjaku i dëshmorëvet dhe puna e vlefshme e patriotëve t’anë dhe e të gjithë shokëve që muarrnë pjesë në këtë mbledhje dhe e të gjithë juve, që tani po ju gufon zemëra nga gazi i madh që ndieni; mirëpo mbledhja si më plak që jam, m’a ngarkoi mua Ngritjen e shënjtë të shënjës t’onë Kombëtare, të flamurit t’onë të ëndërruar e të dashur (nxjerr Flamurin, të cilin e ka të vendosur në një shtizë hekuri, natyrisht të vogël, dhe të pshehur nën pallto dhe passi e mba një sekondë në dorë e ngul në shtyllat e ballkonit. Amatorët, posa e shohin Flamurin thërrasin me gëzim e me zë të lartë: Rroftë Flamuri, Rroftë Shqipërija e Lirë).
Ja, pra, ky është Flamuri Ynë i kuq e me shqiponjën dykrenare të zezë në mest. Dhe tani, të gjithë bashkë, si një trup i tërë dhe i pandarë, le të punojmë për t’a mburuar, për t’a përparuar e për t’a qytetëruar si i ka hije Atdhenë t’onë të Lirë.
Tuke përfunduar, s’më mbetet gjë, veçse t’i drejtoj një lutje Zotit të Madh, që, bashkë me bekimet e Tij që i lipij të na japë për të qenë të denjë të kësaj dite, të pranojë që këtej e tutje të jem unë dëshmori më i parë i Atdheut, ashtu siç pata nderin dhe fatin që të jem i pari ta puth e ta bëj të valvitet i Lirë. Flamuri i ynë, n’atdhenë t’onë të lirë.

Rroftë Flamuri!

Rroftë Shqipërija!