Ismail Bej Vlora (Qemali) [1844-1919]

[UKI]

Ismail Qemali, nëpunësi i perandorisë osmane që ndërtoi shtetin shqiptar

Prof.Dr Kaliopi NASKA


Ismail Qemali është një personalitet historik me një veprimtari politike shumë të begatshme dhe tepër komplekse. Kjo veprimtari poliedrike pushton një periudhë gati 60- vjeçare të ngjeshur me lëvizje të armatosura, me luftë parlamentare, me kryengritje çlirimtare, me batica e zbatica të vrullshme në të cilat ai ka qënë pjesëmarrës mjaft aktiv në luftë, si ideolog, si udhëheqës, si organizator e diplomat. Veprimtaria dhe pikëpamjet e tij janë të shumanshme. Një vënd të rëndësishëm në sistemin e pikëpamjeve të tij zënë dhe konceptet që ai kishte mbi ndërtimin shtetëror. Për të kuptuar bazën e koncepteve të Ismail Qemalit mbi formën dhe ndërtimin administrativ të shtetit shqiptar le t’i hedhim një vështrim të shkurtër formimit dhe veprimtarisë së tij, si funksionar në administratën turke në të cilën shërbeu rreth 35 vjet.

Nëpunës shteti në perandorinë osmane

Kapitullin e jetës si nëpunës i shtetit në administratën e Perandorisë Osmane, ai e filloi në Stamboll, ku shumë shpejt u shqua si një person i pajisur me kulturë të gjerë, me një erudicion të thellë e konstruktiv. Thellimi i studimeve në shkencat juridike dhe inteligjenca e tij, të gjitha këto i dhanë dorë, që ai shumë shpejt të hyjë në administratën osmane dhe të kryejë funksione të ndryshme të rëndësishme si guvernator, si sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Punëve të Jashtme, deri si këshilltar shteti. Gjatë këtyre viteve me veprimtari të larmishme shtetërore, ai njohu problemet e shumta, të mprehta e të vështira, që kërkonin zgjidhje ose që kërkonin të paktën të mbahej qëndrim përballë shtetit dhe publikut.
Këto shqetësime, formimi kulturor e ideor e shtynë atë të mendojë se Perandoria Osmane duhej të dilte nga gjendja e nderë në të cilën qe zhytur. Për të dalë nga kjo situatë, ai mendonte se e vetmja doktrinë që do t’i jepte rrugë zgjidhje asaj, ishte zbatimi i doktrinës së Mithat Pashës, e cila ishte më përparimtaria për Turqinë në atë kohë. Përmbajtja e kësaj doktrine e çoi Ismail Qemalin të lidhej me Mithat Pashën, që ishte udhëheqësi i lëvizjes liberale osmane. Në mënyrë të veçantë, ai u pajtua me thelbin e ideve të tij, të cilën e përbënte bindja se Perandoria Osmane mund të hynte në rrugën e përparimit dhe modernizimit me anën e reformave dhe jo me anë të revolucionit. Kështu ai mendonte se do të likujdohej sistemi absolut i Sulltanit, i cili do të zëvëndësohej me një regjim kushtetues pa eleminuar kurorën mbretërore, por duke i kufizuar pushtetin absolut sovranit. Ai u pajtua gjithashtu me parimin e decentralizimit të pushtetit administrativ shtetëror në favor të borgjezisë dhe në mënyrë të veçantë të kombësive të shumta të Perandorisë, të cilat në këtë mënyrë do të fitonin të drejtën për një vetqeverisje provinciale në kuadrin e Perandorisë Osmane. Pra sikurse shihet Ismail Qemali synonte të arrinte te vetqeverisja provinciale e kombësive nëpërmjet rregullimit rrënjësor të Perandorisë dhe jo duke u interesuar vetëm për autonominë e njërës apo tjetrës kombësi, por për të gjitha kombësitë në të njëjtën kohë, nëpërmjet rregullimit radikal të Perandorisë.
Këto ide Ismail Qemali jo vetëm i përvetësoi, por u mundua t’i zbatonte gjatë karierës së tij si funksionar i Perandorisë Osmane dhe disa prej tyre e shoqëruan dhe në detyrën e kryetarit të shtetit të parë kombëtar.

Pikpamjet liberale të Ismail Qemalit

Ismail Qemali u bë armik i absulutizmit sulltanor pikërisht nga këndi i këtyre pikëpamjeve liberale. Kjo e shtyu atë që të marrë pjesë në hartimin e kushtetutës së vitit 1876, apo në hartimin e disa memorandumeve dërguar Portës së Lartë ku kundërshtohej politika absolute e Sulltanit dhe nxirrej në shesh kalbëzimi i sistemit administrativ konservator. I gjithë ky aktivitet i dha dorë Ismail Qemalit të kuptojë mjaft mirë mekanizmin e administratës shtetërore. Aktiviteti që zhvilloi në Perandorinë Osmane si funksionar i saj, tregoi qartë se ai ishte një iluminist e veprimtar reformator, përfaqësues i interesave të borgjezisë liberale të të gjitha kombësive. Prestigji i madh që gëzoi në Turqi dhe në rrethet e larta diplomatike, patriotike dhe intelektuale dhe të Evropës, ndjenjat e tij liberale demokratike e përparimtare e bënë atë një figurë mjaft të njohur dhe me autoritet, por dhe armik të rrezikshëm e një shënjë goditje për autokracinë anakronike osmane me të cilën Ismail Qemali nuk pajtohej dot. Për dhjetra vjet deri në fund të shek. XIX Ismail Qemali u shqua si militant i lëvizjes demokratike liberale osmane në kuadrin e së cilës ai mendonte se do të gjente zgjidhje dhe çështja nacionale shqiptare. Por në fillim të shek. XX, kur lëvizja liberale osmane, hyri në rrugën e nacionalizmit turk, që e ndërlikoi zgjidhjen e çështjeve nacionale në perandori, atëhere Ismail Qemali pa hequr dorë nga pikëpamja e tij liberale e shkëputi lëvizjen nacionalçlirimtare shqiptare nga lëvizja liberale borgjeze osmane dhe e ktheu në çështje më vete.
Me një përgatitje të tillë politike dhe horizont kulturor, ai u ingranua shumë shpejt në rradhët e lëvizjes kombëtare shqiptare duke marrë pjesë aktivisht në të, ku u shqua si politikan, diplomat dhe statist i madh që u mbrujt me traditat e kulturës më përparimtare të kohës e të vëndit të vet, që asimiloi gjithçka të mirë që kishte lëvizja çlirimtare shqiptare me armë e me penë dhe që e ndoqi këtë lëvizje deri në kurrorëzimin fatlum. Kombi shqiptar me plot të drejtë e konsideron atë si protagonistin kryesor të Kuvendit të Vlorës i cili shpalli më 28 Nëntor 1912 pavarësinë kombëtare. Pavarësisht nga origjina për vetë formimin e tij shumëvjeçar, ai u brumos si burrë shteti demokrat duke u zgjedhur dhe kryetar i qeverisë së parë shqiptare, duke u bërë kështu udhëheqësi kryesor i jetës politike të vendit në momente jashtëzakonisht të ndërlikuara dhe të vështira që kaloi Shqipëria e rilindur në periudhën kritike të ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha dhe të monarkive fqinje, të cilat u turrën për ta asgjësuar atë.

Bazat e para të shtetit shqiptar

Shpallja e pavarësisë shënoi fillimin e një etape të re historike që shtronte detyra te reja dhe të ndërlikuara përpara popullit shqiptar dhe udhëheqësve të Lëvizjes Kombëtare, që kishin marrë përsipër barrën e rëndë të krijimit të shtetit të pavarur.
Kryetarit dhe qeverisë i dolën detyra të mëdha për organizimin e shtetit dhe ngritjen e administratës shtetërore, sigurimin e njohjes ndërkombëtare të Shqipërisë dhe kufijve të saj që përfshinin trevat e banuara prej shqiptarëve.
Që në dhjetor të vitit 1912 u morrën masat për hedhjen e bazave të para të organizimit të shtetit dhe u miratuan aktet e para legjislative që u përcaktuan nga vendimet e kuvendit kombëtar i cili përfshinte delegatë nga të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe përfaqësonte objektivisht vullnetin e gjithë kombit, duke u bërë organi më i lartë i shtetit shqiptar, mbrojtësi dhe shprehësi i sovranitetit shtetëror. Prandaj vendimet e tij kishin vlerën e ligjeve kushtetuese që sanksiononin vullnetin e popullit shqiptar për shkëputje nga Perandoria Osmane e për krijimin e një shteti të pavarur. Organ tjetër që zgjodhi kuvendi ishte dhe pleqësia kompetencat e së cilës nuk u përcaktuan shprehimisht nga kuvendi kombëtar, por ky pranoi pikëpamjen se pleqësia nuk ishte një parlament apo senat dhe se nuk kishte të drejtë të shkarkonte ministrat, por duhej konsideruar si një organ këshillimi dhe kontrolli ndaj qeverisë.

Një mbret që nuk sundon

Kuvendi Kombëtar u kufizua me Shpalljen e Pavarësisë dhe me zgjidhjen e qeverisë dhe të pleqësisë. Ai nuk mori në shqyrtim çështjen e formës së qeverisjes së shtetit shqiptar. Por dihet se shumica dërmuese e aktivistëve të rilindies duke përfshirë dhe përfaqësuesit që morën pjesë në kuvendin e Vlorës, mendonin se Shqipëria duhet të lindte si një shtet monarkik, sepse monarkinë ata e shikonin me të drejtë ose pa të drejtë ashtu, siç e kishin parë të gjithë themeluesit e shteteve ballkanike madie dhe europiane, si konsolidim të shtetit kombëtar.
Në fakt të gjitha shtetet ballkanike ishin monarki. Por personalitetet politike të kohës dalloheshin nga mënyra se si e konceptonin monarkinë absolute apo parlamentare. Pikërisht në këtë kuadër Ismail Qemali na shfaqet ne, me pikëpamjet më progresive, jo vetëm për Shqipërinë por edhe për Ballkanin, pasi ai ishte për një monarki konstitucionale ku sipas parimit, kur pushteti do të qe në duart e përfaqësuesve të popullit, mbreti do të kishte funksionin e kryetarit të shtetit i cili “ do të mbretëronte por nuk do të sundonte”.

Pro ardhjes së Princ Vidit

Mendimi i tij u përkrah edhe nga përfaqësues të qeverisë dhe gjeti pëlqimin në mbledhjen e qeverisë, ku u miratua programi i komisionit që do të parashtronte kërkesat e shqiptarëve përpara Fuqive të Mëdha, në një nga këto kërkesa përcaktohej dhe vendosja në Shqipëri e një monarkie kushtetuese me një mbret nga vëndet europiane. Megjithë parashtrimin që iu bë nga komisioni shqiptar Konferencës së Ambasadorëve në Londër ajo nuk bëri donjë përcaktim zyrtar të formës së qeverisjes.
Ajo vetëm përcaktoi se Shqipëria shpallej principatë sovrane, autonome e trashëguar me një princ të caktuar nga Fuqitë e Mëdha. Caktimin e një mbreti europian Ismail Qemali dhe patriotët e shihnin si personifikimin e një zhvillimi të shpejtë ekonomik e politik e shoqëror të vendit. Prandaj Ismail Qemali në cilësinë e kryetarit nguli këmbë pranë fuqive, që të shpejtohej caktimi i princit, i cili sipas tyre do të siguronte stabilitetin e qeverisë kombëtare dhe do të zhdukte të gjitha vështirësitë e brendshme duke siguruar një zhvillim të ri të vendit. Këto qenë arsyet që Ismail Qemali dhe patriotë të tjerë do të vlerësonin ardhien e princ Vidit në Shqipëri si një faktor pozitiv, që do të ndikonte në realizimin e aspiratave kombëtare dhe do ta udhëhiqte vendin drejt bashkimit kombëtar. Por zhvillimi i ngjarjeve tregoi se nga princ Vidi nuk mund të pritej që ai të vepronte për interesat e Shqipërisë, kur këto binin në kundërshtim me vullnetin e Fuqive të Mëdha.

Administrata, gjykatat, xhandarmëria...

Meqënëse Konferenca e Ambasadorëve nuk bëri përcaktimin mbi formën e shtetit, shteti i pavarur shqiptar u krijua si një shtet me sistem parlamentar, rolin e të cilit e plotësonte Kuvendi Kombëtar i cili edhe pasi i dha fund punimeve të tij, ruante prerogativat si organi më i lartë i shtetit.
Por në kushtet ekzistuese Kuvendi Kombëtar nuk pati mundësinë efektive të mblidhej dhe në të vërtetë qeveria e Ismail Qemalit në bazë të pushtetit që i ishte deleguar nga kuvendi përqëndroi në duart e saj të gjithë pushtetin shtetëror, duke zhvilluar një veprimtari administrative ashtu dhe legjislative. Pavarësisht se kjo veprimtari ka qenë më e kufizuar për shkak të rrethanave të luftës ballkanike, janë pikërisht këto rrethana të jarzakonshme që shpjegojnë përse Ismail Qemali nuk qe në gjendie të zbatonte plotësisht parimet e veprimit konstitucional duke mos ja njohur pleqësisë të drejtën e votës deliberative siç e kërkon parimi konstitucional dhe duke ia kufizuar këtë të drejtë vetëm me votën konsultative. Kështu Shqipëria që nga fundi i vitit 1912 i kishte elementët e një organizimi shtetëror të pavarur siç janë qenia e një popullsie të caktuar në një territor të caktuar dhe e një pushteti publik që e drejton atë.
Ismail Qemali për të vënë shtetin e ri shqiptar mbi baza të organizuara së bashku me qeverinë morën masat për ngritjen e strukturave organizative si ngritjen e administratës shtetërore, organizimin e gjykatave, xhandarmërisë, policisë etj.

Shqipëria të ndahet në tre kantone

Idetë për mënyrën e organizimit të vendit ai i kishte shfaqur para shpalljes së pavarësisë. Në atë kohë duke parashikuar vështirësitë që do të ndesheshin në organizimin e një pushteti të përqëndruar, ai kishte shprehur mendimin për ndarjen e Shqipërisë në kantone, simbas shëmbullit të Zvicrës. Por në këtë çështje ai shfaqi një pikëpamje jo të drejtë e cila rridhte nga fakti se ai duke jetuar për dhjetra vjet larg Shqipërisë nuk e njihte mirë vendin dhe i dha rëndësi të madhe peshës që ushtronin në jetën e brendshme të popullit shqiptar dallimet e tij krahinore dhe fetare. Në këtë mes duket se ndikoi dhe ekzistenca e autonomive lokale të disa krahinave që kishin ekzistuar, dhe të cilat Perandoria Osmane nuk kishte mundur t’i asgjësonte.
Këto autonomi ai mendonte se mund të shfrytëzoheshin në të mirë të shtetit modern. Këtë ide e ruajti dhe pas shpalljes së pavarësisë dhe u përpoq ta pasqyronte dhe në hartimin e Kanunit të Përtashëm të administratës civile të shtetit shqiptar. Sipas Ismail Qemalit Shqipëria do të ndahej në tre kantone me kryeqytete Shkodrën, Durrësin, Vlorën, të cilët do të kishin për qeveritarë respektivisht Preng Bibë Dodën, Esat Pashë Toptanin e Ismail Qemalin. Idenë kantonale të tij, ai e përforcoi sidomos në fjalimin që mbajti në mitingun popullor të Vlorës më 21 tetor 1913 ku theksoi se çdo krahinë(kanton) duhej të qëverisej sipas veçorive të saj. “Nga kjo- theksonte ai,- del që labi do të jetë lab, gega gegë dhe toska toskë dhe sejcili do të punojë vetëm për Labërinë për Gegërinë dhe Toskërinë, por të gjithë me ideale shqiptare do të punojnë si shqiptar dhe do të vriten si shqiptarë për Shqipërinë duke marrë fuqinë prej përparimit të vendit të vet”.

Jo ndarjes së Shqipërisë në kantone

Por veçoritë krahinore që jepte Ismail Qemali nuk përbënin arsye për ndarje në kantone. Në donjë vend perëndimor kishte një farë autonomie administrative lokale, por kjo s’kishte të bënte me kantonet në Zvicër që ishin ndarë sipas veçorive gjuhësore, fetare, lokale. Dihet se Shqipëria në kufijt e vitit 1913 në shumicën e saj dërrmuese përbëhëj nga popullsi e thjeshtë shqiptare. Pra një sistem i tillë i zbatuar në një shtet me përbërje heterogjene kombëtare siç qe Zvicra nuk mund të zbatohej në një shtet të tillë me homogjenitet etnik siç ishte Shqipëria. Një rrethanë e tillë nuk ka qenë e paditur për Ismail Qemalin. Propozimi i bërë prej tij për ndarjen e Shqipërisë në kantone në këtë kohë nuk përputhej me detyrën që i dilte shtetit shqiptar për forcimin e administratës dhe centralizimit të saj.
Kjo nuk ishte rruga për ruajtjen e “unitetit” kombëtar të Shqipërisë dhe të pavarësisë së tij. Siç tregoi koha qysh atëhere, pavarësia e Shqipërisë mund të sigurohej vetëm në luftë me separatizmin, që kishin mbjellë klikat feudale të përkrahura nga fuqitë dhe shtetet fqinje. Zhdukja e pushteteve separatiste dhe vendosja e një drejtimi të centralizuar qe e vetmja rrugë për përparimin ekonomik shoqëror e politik të Shqipërisë. Interesat kombëtare kërkonin që ajo të mbetej një dhe e pandarë dhe nga pikëpamja administrative. Është kjo arsyeja që ideja e tij nuk u pranua nga shumë antarë të qeverisë, midis të cilëve edhe nga atdhetarë të shquar, madje edhe nga bashkëpunëtorët e tij të afërt si Luigj Gurakuqi, Petro Poga, Pandeli Cale etj. Ata kundërshtuan ndarjen e vendit në kantone duke e cilësuar atë si një “masë të dëmshme për bashkimin e për rrojtjen e kombit tonë”. Ata theksonin me të drejtë se që të forcohej kombi duhej të mos thellohej ndarja midis krahinave përkundrazi këto duhej të lidheshin ngushtë me njëra tjetrën dhe të administroheshin nga një qendër e vetme. Kritikat e bëra në këtë çështje Ismail Qemali i mori parasysh dhe aq më tepër tregoi, se ai nuk ishte shumë i bindur në epërsinë e organizimit kantonal për kushtet e vendit. Si rrjedhim ideja e tij kantonale nuk u përfshi në “Kanunin e Përtashëm” dhe nuk u pasqyrua në ligjet që qeveria e Vlorës filloi të shpallte dhe të zbatonte.

“Kanuni i Përtashëm” dhe ligjet e reja

Pas diskutimesh të shumta që u bënë për drejtimet që do të merrte organizimi i administratës rëndësi të veçantë pati shpallja nga ana e Qeverisë së Përkohëshme në nëntor të 1913 –ës e “Kanunit të Përtashëm”, të cilin e përmendëm më lart, ligjit që përcaktonte ndarjen e re administrative të vendit. Kanuni do të rregullonte me hollësi ndarjen administrative dhe kompetencat e organeve lokale. Ky përcaktonte një akt normativ të mbështetur në parimin e centralizimit administrativ të vendit sipas modelit të shteteve europiane. Në themel të tij u vu parimi i krijimit të një administrate qendrore. Sipas kanunit Shqipëria u nda në prefektura që përfaqësonin njësinë më të lartë lokale dhe këto nga ana e tyre në nënprefektura dhe krahina. Nga normat që përmbante kanuni dilte se në Shqipëri pushteti do të përqëndrohej në duart e Qeverisë së Vlorës.
Ligjet që nxorri qeveria për organizimin e hallkave të administratës lokale përbënin një hap të rëndësishëm mbasi ato ndryshonin nga administrata perandorake turke, për faktin se i dhanë shtetit shqiptar në një farë shkalle fizionominë e një shteti modern nga forma dhe nga përmbajtja me një administratë të përqëndruar përparimtare.Të tilla ligje që dallonin nga legjislacioni i mëparshëm qenë p.sh. përjashtimi i ndërhyrjes së organeve shtetërore në punët e drejtësisë, apo ndarja në një farë mase e institucioneve shtetërore nga ato fetare. Gjithashtu nxorrën akte të reja si në mënyrën e ndarjes së trashëgimisë etj.
Pavarësisht se ligji mbi ndarjen administrative territoriale nuk u zbatua plotësisht, se Qeveria e Vlorës qëndroi në fuqi vetëm dy muaj pas miratimit të tij, ai përbënte një përpjekje serioze për të ngritur një administratë lokale të mbështetur në kritere relativisht demokratike përderisa parashikohej funksionimi i organeve të zgjedhura sado me kompetenca të kufizuara. Kësaj përpiekje të kryetarit dhe qeverisë së tij për t’i dhënë vendit struktura të përshtatshme dhe moderne u duhen shtuar dhe masat e tjera si caktimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, hapja e shkollave etj. Si përfundim mund të themi se kontributi që dha Ismail Qemali dhe qeveria në miratimin e akteve të rëndësishme të kanunit për organizimin e aparatit shtetëror qendror dhe organizimin e organeve të administratës lokale ndihmuan në plotësimin e fizionomisë së plotë të shtetit shqiptar të organizuar dhe të pavaur si në qendër ashtu dhe në bazë. Ai dhe qeveria e tij hodhën baza të reja të administratës lokale në vend.

[UKI]

Kjo është një pjesë e Pemës Gjenealogjike së Familjes Vlora

Kjo është botuar e plotë nga Eqrem bej Vlora, në "Kujtime, Vëllimi i dytë 1912-1925", faqe 319-326, Tiranë, 2001. E hartuar kryesisht mbi bazën e kujtimeve, siç përmendet edhe në punimin në fjalë, sigurisht ajo paraqitet edhe me të meta edhe pse jo aq të rëndësishme. Shumë fakte që ai përmend në komentet e shkurtra për anëtarët e kësaj familje, shpesh herë i kam dëgjuar edhe nga im atë, Ismail Vlora. Në tregimet e tij mbi familjen zinin më shumë vend ato për Ismail Qemalin, për djemtë e tij, etj., por edhe ngjarje të tilla si vrasja e Ismail bej Vlorës më 1829 dhe trimëria që tregoi Gjonleka për t'i marrë hakun.

Pra, duke qenë se për degën e Ismail Qemalit, mendoj se të dhënat e mia janë më të sakta, bazuar në të gjitha rastet mbi bazën e dokumenteve: certifikata personale, gazeta kohore, letërkëmbime, punime të autorëve të ndryshëm, njëkohësisht edhe mbi bazën e një Akti-trashëgimie, mendova që këtë degë ta paraqes më vete, duke ndjekur po të njëjtin stil që ka përdorur edhe Eqrem beu për evidentimin e pinjojve të kësaj familje, duke shtuar këtu edhe emrat e fëmijëve të vajzave të Ismail Qemalit (për të dhënë një informacion më të gjerë), por pa u shënuar një numër rendor, për faktin se ata nuk i përkasin në vijë mashkullore kësaj familje.

1. Ismail Qemal bej Vlora.

(Vlorë 24 janar 1844-Perugia(Itali) 24 janar 1919).

Fëmijët: Nga Nr.2 deri Nr.10.

2. Mahmud bej Vlora, (1871-1920)

Që në moshë të re ishte nëpunës i lartë në Ministrinë e Drejtësisë turke. U internua disa herë për "veprimtari antishtetërore". U lirua nga internimi pas fitores së Revolucionit të Xhonturqve. Më pas u vendos në Nicë të Francës, ku u martua me shtetasen franceze Alice Escoffier, me të cilën pati tre fëmijë. Vdiq në Vlorë më 1920.

Fëmijë:

a-.Aleksandër Galip Vlora,(1914-2001)

Pas vdekjes së të atit u largua nga Shqipëria. Pasi përfundoi studimet në Bari(Itali), u vendos përfundimisht në këtë qytet, ku punoi si profesor gjeografie në Universitet. Martuar me shtetasen italiane Fattizza Vita Maria.

Dy fëmijë:

= Nedim Vlora, (1943)

Profesor gjeografie në Universitetin e Barit. Një djalë: Aleksandër Vlora, lindur në Bari(Itali), më 1967

=Vitoria Vlora,

b-Suzan Vlora,(1915-1988)

c-Blanche Vlora,(1917)

3. Tahir bej Vlora, (1875-1932)

Kreu shkollën e Marinës dhe ishte Anëtar i Këshillit të Shtetit në Perandorinë Turke. Pas arratisjes së Ismail Qemalit nga Turqia(1900), u internua në Tripoli, deri në fitoren e Xhonturqve. Më 1919 u vendos përfundimisht në Shqipëri. Vitet e fundit të jetës, duke qenë kundërshtar i Monarkisë zogiste, i kaloi në Francë ku, më 10.06.1932, u gjet i vrarë në banesën e tij. Shtypi shqiptar i asaj kohe, pa komente, ka shkruar se kishte vrarë veten. Eshtrat e tij ndodhen në varrezat franceze "Thaise" ku, më vonë, u varros edhe Ahmet Zogu.

Nuk u martua. Pa fëmijë.

4. Myvedet h. Vlora, (1873-1952) -vajzë

U martua me kolonelin Vehap bej, djalë i ushtarakut të njohur turk Serdar Ekrem Abdulkerim Nadir pasha, me të cilin pati tre fëmijë:

a-Mustafa Reshid. Ka vdekur para viteve 1940.

b-Belkis. Martuar me ushtarakun Halit bej Zarshati, me të cilin pati një vajzë, Nermin V.Falaschi. Ka vdekur më 1979, në Bogota (Kolombi).

c-Hatice Sara. Martuar me kap.Selahedin Blloshmi, i cili kishte mbaruar studimet në Akademinë Ushtarake franceze të Sent Sirit. Pas vdekjes së tij u martua me një oficer anglez, i cili ishte në Shqipëri në misionin anglo-amerikan, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Bashkë me të u largua në Angli, duke i shpëtuar kështu një persekutimi politik, pasi pas largimit të saj, Sigurimi i Shtetit Shqiptar e konsideroj si "agjente".

Ka vdekur para viteve 1990, në Londër (Angli).

5. Alije h. Vlora ,(xxxx-1954) -vajzë

U martua me konsullin turk Mehmet Koxhameni, i biri i Subhi Pashait, ish-Ministër i njohur i Financave në Perandorinë Turke.

Kishte tre vajza:

a-Rana. Ka vdekur në moshë të re, para viteve 1930.

b-Samije. Martuar, për herë të parë me një shtetas gjerman, me të cilin pati dy fëmijë. Më vonë u martua me gjeneral Mirdashin(austriak), pushkatuar me 17 intelektualët e dënuar në Gjyqi Special(1945). Më pas mundi të largohej në Gjermani, tek fëmijët, ku vdiq rreth vitit 1984.

c-Mihrie. Martuar me diplomatin e shquar Xhemal Frashëri, nga familja patriotike e vëllezërve Frashëri, i cili u dënua rëndë nga regjimi komunist, dënim që e vuajti në burgun famëkeq të Burrelit. Ka vdekur në Tiranë, rreth vitit 1984.

6. Ylvije h. Vlora, (xxxx-1934) -vajzë

U martua me gjeneralin e shquar turk Ahmet Hamdi Zarshati, i cili kishte kryer Akademinë Ushtarake gjermane në Potsdam. Kishte tre fëmijë:

a-Sinan. Ka vdekur në Tiranë, në vitin 1965.

b-Adnan. Ka vdekur në Tiranë, në vitin 1996.

c-Suzana. Ka vdekur në Tiranë, në vitin 1981.

7. Et'hem bej Vlora ,(1885-1937)

Që nga viti 1900 e shoqëroi të atin kudo. Zhvilloi një aktivitet të gjerë si gjatë Shpalljes së Pavarësisë ashtu edhe më pas. Së bashku me të vëllanë, Qazim, mori pjesë në Delegacionin e kryesuar nga Ismail Qemali në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, më 1913. Më 1919, pas vdekjes së Ismail Qemalit, u zgjodh, midis emrave të dëgjuar si Hasan Prishtina, Aqif Pashë Elbasani, Mithat Frashëri, Pandeli Cale, etj, përfaqësues i shqiptarëve të Amerikës, në Konferencën e Paqes, në Paris, më 1919. Vdiq më 7 maj 1937, në Tiranë. U martua me Ismte Ohri (Toptani), me të cilën nuk pati fëmijë.

8. Xhevdet bej Vlora ,(1888-1910)

Vdiq i ri, nga turbekulozi. Nuk u martua. Pa fëmijë.

9. Qazim bej Vlora, (1893-1953)

I qëndroi gjithmonë pranë të atit. Gjatë viteve 1910-1912 zhvilloi një aktivitet të gjerë për furnizimin e kryengritësve shqiptarë me armë. Më 1913 shoqëroi të atin në Londër, në Konferencën e Paqes. U martua me Behije Ohri. Pa fëmijë.

10. Qamil bej Vlora, (1895-1950)

Dy djem:

a-Ismail Vlora, (1920-1990)

Pesë fëmijë:.

= Kleoniqi Vlora,

Lindur në Tiranë, më 1959. Martuar me Bujar Jaupllari (Sevrani). Vendosur në Firenze (Itali) prej 1990.

= Ariana Vlora, Lindur në Tiranë, më 1961. Martuar me Valdet Shkurti. Jetojnë në Tiranë (Shqipëri).

= Qamil Vlora, Lindur në Tiranë, më 1964. Martuar me Ornela Pema, vajzë e Hasan Pemës. Larguar nga Shqipëria më 1990. Jetojnë në Barzano(LC), Itali. Dy djem:

...Igli Vlora, lindur në Lecco (Itali), më 22.11.1992.

...Braian Vlora, lindur në Lecco (Itali), më 8.04.1994.

=Elvinda Vlora,

Lindur në Tiranë, më 1965. Martuar me Henrik Krasenski. Larguar nga Shqipëria më 1998. Jetojnë në Modena (Itali).

=Darling Vlora,(autori) Një djalë: Iv (Ismail Vlora),lindur në Tiranë më 14.09.1997.

.b-Xhevdet Vlora, (1922-1993)Dy fëmijë:

= Ada Vlora, lindur në Tiranë, më 1965. Jeton në Bologna (Itali).

= Qemal Vlora, lindur në Tiranë, më 1966. Jeton në Tiranë.


Nipërit e Ismail Bej Vlorës

Ismail Vlora dhe Xhevdet Vlora, poliglotë që punuan për bukën e gojës

Ismail Vlora lindi më 26.07.1920, në Vlorë. Mësimet fillore i mori në Tiranë, më pas, pas largimit në Francë, përfundoi ato të mesme në Paris. Pas kthimit në Shqipëri përkrahu lëvizjet studentore kundër pushtuesve italo-gjermanë, por shpejt u distancua pasi nuk u la të vepronte në zonën e Vlorës. "Krerët e lartë komunistë nuk pranuan që Ismaili të shkonte në Vlorë, -kujton gruaja e tij, Esma Hurshiti, -duke parë popullaritetin e madh që kishte familja e tij në atë qytet, gjë e cila do linte në hije parinë e komunistëve"(38). Më pas largohet në Vjenë (Austri), ku përfundon vitin e parë për mjekësi. Pak para "çlirimit" u kthye për t'u takuar me familjen dhe s'mundi të largohej më.

Edhe pse kishte një kulturë të gjerë perëndimore dhe zotëronte mirë gjuhët frëngjisht, serbo-kroatisht dhe italisht, ai u luftua familjarisht gjithë jetën, duke punuar nëpër punët më të rënda, për të siguruar bukën e gojës së familjes. Të pesë fëmijëve të tij iu mbyllën dyert e shkollave dhe, ndërsa flitej e shkruhej për "Heroin e Popullit", që pas 5-shekujsh robërie Shpalli Pavarësinë, familjes së tij, atyre që në nderin e çdo pushtetari, duhet të përfaqësonin Heroin e Pavarësisë të paktën në ceremonitë e 28 nëntorit në Vlorë, "me vendim të një komisioni për kontrollin e regjistrave" iu mohohej edhe mbiemri duke iu ndryshuar nga "Vlora" në "Ismaili". Ismail Vlora vdiq në Tiranë, më 29.12.1990. Sot fëmijët e tij janë "emigrantë ekonomikë"(!) nëpër Evropë.

Xhevdet Vlora lindi më 1922. Pësoi fatin e të vëllait. Nuk pranoi të bashkëpunonte me regjimin komunist, duke i qëndruar presioneve të shumta për t'u bërë vegël e tyre. Si kompensim punoi për vite të tëra në fshatrat e thella të Konispolit, si arsimtar në shkollën fillore(!). Vitet e fundit, duke qenë njohës shumë i mirë i gjuhës franceze, mundi të punojë si përkthyes në Ndërmarrjen e Tregtisë së Jashtme. Vdiq në Tiranë, më 1993.


Kush është autori

Darling Ismail Vlora

Lindur në Tiranë më 09.04.1967. Mbaroi studimet e mesme në gjimnazin "Petro Nini Luarasi", të kryeqytetit. Në vitet 1990-91 mori pjesë aktive në manifestimet e popullit të Tiranës kundër diktaturës komuniste. Nga viti 1992-98 punoi në Drejtorinë e ish-të Përndjekurve Politikë, pranë Ministrisë së Punës dhe Emigracionit, si Shef i Sektorit të Informatizimit të të dhënave. Frekuentoi me korrespondencë, Fakultetin e Drejtësisë. Larguar nga Shqipëria më 1998, si emigrant ekonomik. Jeton në Sirtori(LC), Itali, me të shoqen Evis Golja dhe djalin Iv.


Shekulli
26 nëntor 2007

[UKI]

Qamil Vlora, përndjekja pasi refuzoi ofertën e Mehmet Shehut

Pas arrestimit shtrohet në Sanatorium dhe vdes në mjerim në moshën 55-vjeçare

Menjëherë pas "çlirimit", pushtetarët komunistë u përpoqën të gjenin mbështetjen e asaj pjese të klasës intelektuale e cila nuk kishte bashkëpunuar (sipas tyre)me pushtuesit, kjo sepse ndihmonte në forcimin e pozitave të tyre, por edhe pse ata kishin nevojë për njerëzit e përgatitur të kësaj shtrese. Njëkohësisht, në rast se arrinin të bënin për vete një pjesë të tyre, indirekt pakësonin kundërshtarët dhe krijonin opinionin tek populli se ata s'kishin asgjë kundër intelektualëve dhe patriotëve, përkundrazi, por vetëm kundrejt individëve që kishin bashkëpunuar me pushtuesit. Në fakt historia vërtetoi se ishin fare të pakët ata patriotë që u gënjyen prej tyre. Fatkeqësisht edhe ata pësuan persekutime të egra gjatë periudhës diktatoriale, duke u dënuar me akuza nga më të ndryshmet si "armiq të popullit", duke u internuar, burgosur e ekzekutuar.

Ndër veprimet e para që bënë pushtetarët e rinj ishte edhe "afrimi" i familjeve që ndihmuan luftën, por njëkohësisht edhe i familjeve të patriotëve të periudhës së pavarësisë, periudhë e cila, në atë kohë ishte e kaluar e afërt. Familjes së Ismail Qemalit iu lidh një pension patriotik, edhe pse qesharak, dhe Qamil Vlora, njëri nga dy djemtë e Ismail Qemalit, mbetur akoma gjallë u thirr personalisht nga Mehmet Shehu për "të biseduar dhe për të shkëmbyer mendime lidhur me gjendjen e vendit". Im atë na tregonte se Mehmeti e kishte pritur me shumë respekt të atin, Qamilin, dhe pasi kishin folur, duke shkëmbyer mendime mbi rrugëdaljet nga gjendja e vështirë e pas-luftës, i kishte ofruar edhe poste të rëndësishme, deri përfaqësues të shtetit të ri në ndonjë nga vendet e Evropës Lindore, por me disa "kushte". E para ishte që të prishej fejesa e djalit të tij, Ismail, me vajzën e Mehmet Hurshitit dhe mbesë e Javer Hurshitit, babë e birë, në atë kohë të arrestuar, nga ku i pari do dënohej me 15 vjet burg, që do i kalonte në famëkeqin e Burrelit, ndërsa i dyti do dënohej me pushkatim në Gjyqin Special, i cili u ndërpreu jetën 17 patriotëve shqiptarë, ndër të cilët edhe Bahri Omari, i shoqi i motrës së Enver Hoxhës. "Babai refuzoi me finesë, - tregonte im atë, -duke i kërkuar të mendohej, por ndërsa largohej e kishte "këshilluar" Mehmetin për të mos vazhduar më tej vëlla-vrasjet, pasi deri në atë kohë ishte derdhur shumë gjak shqiptari". Ndoshta ky ishte i vetmi takim me Kryeministrin e ardhshëm shqiptar. Sigurisht ky takim "i dështuar" nuk do kalonte pa pasoja. Pak kohë më pas, më 10 dhjetor 1947, Qamil Vlora arrestohet nën akuzën: "armë mbajtje pa leje" dhe dënohet me dy vjet heqje lirie. Vetëm 4 muaj pas arrestimit sëmuret rëndë nga turbekulozi (prill 1948) dhe pas dy vjet kurimi në Aneksin e Sanatoriumit-Tiranë, vdes në mjerim të plotë. Vuajtjes së sëmundjes i shtohej së tepërmi edhe ajo morale, kur shikonte familjen e tij të denigrohej dhe të luftohej nga regjimi komunist, duke vuajtur për bukën e gojës. Nga Sanatoriumi, ku ndodhej i shtruar, ai pati një korrespondencë të rregullt me të dy djemtë e tij që, fatkeqësisht, nuk iu ndodhën pranë gjatë kohës së sëmundjes: djali i madh, Ismaili, kryente shërbimin ushtarak në Korçë; ndërsa i dyti, Xhevdeti, punonte si mësues në shkollë fillore, në Konispol.

Qamil Vlora vdiq më 15 dhjetor 1950, në moshën fare të re 55-vjeçare. Trupi i tij u shoqërua për në banesën e fundit nga një rreth fare i ngushtë familjar. Shumë nga miqtë dhe të afërmit e tij ishin burgosur, ekzekutuar apo arratisur, për t'i shpëtuar përndjekjes së egër komuniste. Lidhur me vdekjen e tij nëna ime, Esma Hurshiti, kujton: "Në atë kohë që vdiq Qamili burri im, Ismaili, sapo ishte liruar nga ushtria. Gjendja ekonomike e familjes sonë ishte keqësuar mjaft për shkak se shteti na shihte si kundërshtarë politikë të tyre dhe na sulmonte në mënyra të kamufluara me të butë, pasi donte të ruante edhe figurën e Ismail Qemalit. Por, edhe pse mundohej që ta ruante këtë etiketë, qëndrimi i shtetit komunist ndaj familjes sonë dukej hapur. Kështu, në varrimin e Qamilit, nuk pati guxim që të vinte asnjeri, dhe e kemi varrosur ne të familjes, unë, burri im Ismaili dhe vëllai i tij Xhevdet, dhe nëna e tyre së bashku me dy komshinj që na ndihmuan."(37)

Darling Ismail Vlora

[UKI]

Pinjollët e përndjekur të Ismail Qemalit

Unë gjithashtu di

Pak ditë para kremtimit të 95-vjetorit të ngritjes së flamurit në Vlorë, që shënoi edhe shpalljen e pavarësisë, njëri prej pinjollëve të familjes së plakut të urtë të Vlorës, solli në adresën e "Kontakt", një studim të detajuar. Jo për kontributin e familjes Vlora, për të cilin di i madh e i vogël, por për anën e errët: si u përndoq kjo familje nga rregjimet e shekullit të kaluar. Darling Vlora, është njëri prej të afërmve të Ismail Qemalit, që sjell për lexuesit e "Shekulli"-t, historitë tragjike që përjetuan pasardhësit e Ismail Bej Vlorës.

Më 28 nëntor, këtë ditë të shënuar të historisë sonë, kujtimi i mbarë shqiptarëve shkon në atë ditë kur Ismail Qemali, rrethuar nga një grup patriotësh dhe mbështetur nga mbarë populli, sfiduan kohën dhe armiqtë shekullorë të vendit për të Shpallur Pavarësinë e Shqipërisë, kombit më të lashtë të Ballkanit. Janë të paktë ata shqiptarë që nuk njohin veprën e madhe të Ismail Qemalit por, fatkeqësisht, janë fare të paktë ata që njohin vuajtjet që kaloi familja e tij, djemtë dhe nipërit, gjatë periudhës së egër komuniste. Ana tragjike e historisë së njërës prej familjeve shqiptare, që luajti një rol të rëndësishëm në vendin tonë, nga gjiri i së cilës dolën personalitete të shumtë që i dhanë nder e lavdi kombit, që nga Ghazi Sinan Pasha (The Great) e deri tek Heroi i Pavarësisë, Ismail Qemal bej Vlora. Është një histori e mohuar, e denigruar; një luftë e egër dhe e paturpshme klasore ndaj pinjollëve të saj, ndaj djemve dhe nipërve të Atij që, nga mbarë shqiptarët, quhej Ati i Kombit.

Qamil Ismail bej Vlora

Qamil Vlora (1895-1950) ishte i vetmi, nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit, që jetoi në Shqipëri edhe gjatë periudhës komuniste. Ishte i vetmi nga djemtë e tij që njëkohësisht u përndoq nga Mbreti Zog, duke u detyruar të emigronte për 8 vjet, dhe u dënua nga regjimi komunist me burgim, për të vetmin faj se donte të jetonte i lirë, pa u përzier me vijën politike komuniste. Sigurisht ai do kishte provuar të njëjtin fat nga çdo lloj regjimi diktatorial që do ishte instaluar në vendin tonë, pasi të tillë regjime kanë nevojë për instrumente që t'i përdorin në dobi të tyre, por që Qamil Vlora, i brumosur me patriotizëm dhe atdhedashuri, nuk mund të bëhej kurrsesi vegël në duart e një qeverie apo individi të veçantë, dhe historia e tij e hidhur vërtetoi këtë fakt.

Më 1900 Ismail Qemali u arratis nga Stambolli vetëm me tre nga gjashtë djemtë e tij. Qamili 5-vjeçar qëndroi pranë nënës në Turqi, së bashku me dy vëllezërit e mëdhenj, Mahmud dhe Tahir, të cilët, në atë periudhë ishin nëpunës në administratën e Perandorisë, si edhe tre motrat e martuara, Mevedet, Alije, Ylvie. Fëmijëria në kryeqytetin turk hodhi bazat e një kulture të gjerë që ai përfitoi gjatë jetës së tij. Gjatë atyre viteve frekuentoi të famshmin "Robert Kolezh", një shkollë prestigjioze franceze. Përgatitja kulturore e intelektualëve të Perandorisë Osmane ishte vërtetë e veçantë, në krahasim me vendet e tjera, qofshin këto edhe të Evropës Perëndimore. Ata, pjesë përbërëse të përgatitjes së tyre kishin gjuhën arabishte dhe persishte, ndërsa për të njohur gjuhët evropiane përdornin si bazë gjuhën latine. Kështu, Qamil Vlora, në vitet e fëmijërisë që kaloi në kryeqytetin e Perandorisë, përveç kulturës së përgjithshme, pati fatin të njihte mirë disa gjuhë të huaja. E ëma e tij, Kleoniqi, ishte me origjinë greke kështu, përveç gjuhës së prindërve: shqip dhe greqisht ai mësoi fare mirë arabisht, persisht, latinisht dhe frëngjishten. Më vonë, gjatë transferimeve të shumta nëpër kryeqytetet e Evropës do njihte edhe gjuhë të tjera si gjermanisht, serbo-kroatisht, italisht, spanjisht etj.

***

Edhe pas kthimit të Ismail Qemalit në Turqi, më 1908, ai vazhdoi të qëndrojë në Stamboll. Më pas, pas largimit përfundimtar të familjes nga Turqia, në nëntor 1912, frekuentoi qytetet më të zhvilluara të Evropës, ku përfundoi edhe studimet. Vdekja e Ismail Qemalit, i cili ndodhej i ftuar nga qeveria italiane në Perugia, e gjeti në Barcelonë nga ku u largua menjëherë për të shoqëruar trupin e të atit, së bashku me dy vëllezërit e tjerë: Et'hem dhe Qazim, për në Vlorë, në shkurt 1919.

Qëndroi në Vlorë duke përkrahur lëvizjet patriotike të atyre viteve, siç ishin edhe ato kundrejt pushtuesve italianë që u kurorëzuan me të famshmen Lufta e Vlorës. Po atë vit që u kthye në Shqipëri u martua me Ylvije Dyrmishin, vajzë e patriotit Ahmet aga Dyrmishi, pjesëmarrës në Luftën e Vlorës dhe një nga trimat besnikë të Ismail Qemalit, me të cilën pati dy djem: Ismail dhe Xhevdet.

Në ato vite të para të konsolidimit të shtetit të ri shqiptar Qamil Vlorën e gjejmë të emëruar në funksionin e lartë të Sekretarit të Përgjithshëm të Ministrisë së Punëve të Jashtme duke qenë njëkohësisht edhe zëvendësdrejtor administrativ dhe konsullor. Gjatë qëndrimit në këtë post u nderua nga Presidenti i Republikës Franceze, Gaston Doumergue, më 13.11.1926, me urdhrin "Chavalier de la Legion d'Honneur" dhe, 2 vjet më vonë, në shkurt 1928, me propozim të Ministrisë së Jashtme u dekorua nga Presidenti i Republikës Shqiptare, Ahmet Zogu, "Kavalier i Urdhrit të Skënderbeut". Në shkresën përcjellëse të kësaj dekorate, e cila mban datën 2 shkurt 1928, lexojmë: "Zotni Sekretar i I-ë, Tue kenë se Zotnija e Juej jeni shque për shërbimin plot zell e vullndet të mirë që deri tash keni krye në rastin e ceremonivet që janë ba, kjo Ministri Ju patë propozue pranë Ekselencës së Tij Kryetarit të Republikës për akordimin e nji dekorateje. Ekselenca e Tij e pranojë ket propozimin t'onë, e këtu të bashkangjitun, po Ju sjellë dekretin bashkë me dekoratën: Kavalier i Urdhnit të Skënderbeut, me lutje që të më njoftoni marrjen e tyne. Pritni, Zotni Sekretar i I-ë, bashkë me përgëzimet edhe të falat e mija të posaçme Zav.Ministri i P.të Jashtme(firma)".

Megjithatë, pikëpamjet e tij, edhe pse ai nuk bëri pjesë asnjëherë në ndonjë parti politike, ishin të kundërta me ato të regjimit në fuqi, pas krijimit të Mbretërisë Shqiptare. Edhe pse nuk u vërtetua saktësisht, ai u akuzua të bënte pjesë në "Organizatën e Fshehtë të Vlorës", një "komplot" i cili u "zbulua" në gusht të vitit 1932. Im atë, Ismaili, fliste shpesh për largimin e tyre nga Shqipëria, pikërisht atë gusht të vitit 1932: "Në darkë erdhi tek ne xhaxha Qazimi dhe u mbyllën me babanë në dhomën e tij. Diskutuan gjatë. Pas largimit të xhaxhait babai na tha të përgatiteshim, pasi do niseshim për disa ditë në Vlorë. Të nesërmen u nisëm herët në mëngjes... Në Vlorë morëm një traget i cili, gjatë udhëtimit për në Jugosllavi, do ndalonte edhe në Durrës. Babai, edhe pse neve nuk na kishte thënë gjë, dukej i shqetësuar. Kur trageti ndaloi në Durrës ai i vuri shpatullat derës së kabinës duke mbajtur në dorë një revolver. Me sa morëm vesh më vonë ai kishte frikë se mos Qeveria ishte vënë në dijeni të largimit të tij dhe në Durrës mund ta arrestonin. Por për fatin tonë nuk ndodhi asnjë incident. Pas ndalimit të shkurtër në Durrës vazhduam udhëtimin dhe ndaluam në Jugosllavi, ku babai kërkoi strehim të përkohshëm, nga ku më vonë, pas pranimit të kërkesës që ai i drejtoi Qeverisë franceze, u larguam për Francë...". Qëndrimi i familjes Vlora në Jugosllavi (Beograd) ishte vërtet i shkurtër. Për këtë na ndihmon një letër që mban firmën e mikut të tij francez, Justin Godart, i cili vetëm tre ditë pasi kishte marrë njoftim nga Qamili, i përgjigjet kërkesës së tij në një letër, dërguar nga Parisi më 19 shtator 1932, ku lexojmë:

"I dashur Zotëri,

Mora letrën Tuaj të datës 16 të këtij muaji dhe po ndërhyj menjëherë pranë z.Herriot për t'Ju akorduar autorizimin që të vini në Francë.

Pranoni, i dashur Zotëri, shprehjen e konsideratës sime më të lartë.

Justin Godart

Zotërisë Kiamil VLORA

Hotel Central

Zemnun-Belgrade".

Qëndrimi i tyre në Paris vazhdoi deri në vitin 1936. Në këtë periudhë Qeveria franceze filloi të largojë një pjesë të mirë të emigrantëve politikë shqiptarë të atjeshëm. Me gjithë mbështetjen e J.Godart, i cili ndërhyri pranë Ministrit të Brendshëm, kërkesat e tij të shumta për të qëndruar në Francë nuk u aprovuan. Kështu, së bashku me familjen, kthehet sërish në Jugosllavi, ku qëndruan deri në fillim të vitit 1940. Edhe gjatë kësaj periudhe ai nuk i ndërpreu kërkesat e tij për t'u rikthyer në Francë, mirëpo në ato vite qeveria franceze ishte e zënë me problemin e Luftës dhe fatkeqësisht kërkesat e tij mbetën pa u aprovuar.

Pushtimi i Shqipërisë nga Italia, prill 1939, e gjeti në Jugosllavi, shtet që nuk i ofronte asnjë të ardhme si atij, ashtu edhe familjes. Kështu, duke qenë se edhe akuza e tij si "komplotist" binte poshtë, pas largimit të Mbretit nga Shqipëria, pas 8 vitesh emigrimi politik Qamil Vlora, familjarisht, kthehet sërish në Atdhe, duke punuar si këshilltar shteti, pa u përzier në asnjë parti politike të kohës. Në këtë detyrë qëndroi deri në nëntor 1944, vit kur vendi u çlirua nga pushtuesit gjerman, duke u uzurpuar nga një tjetër "pushtues", ai komunist. Edhe pse ai ishte i qartë për rolin që do luanin komunistët në vendin tonë, ndoshta se kish menduar kurrë shkallën e terrorit që ata do ushtronin për konsolidimin e pushtetit të tyre diktatorial që, për fatin e keq të popullit tonë, do duronte për gati 50 vjet.

Darling Vlora

[UKI]

Si kercenonte me vdekje Sigurimi i Shtetit familjen e Ismail Qemalit
Nedim Vlora: “Si me kercenonte me vdekje Nexhmija dhe Sigurimi i Shtetit ne vitet 90”

Interviste me Prof. dr. Nedim Vlora, pasardhesi i familjes Vlora, sternip i Ismail Qemalit. Sternipi i Ismail Qemalit ne Itali: “Nermin Vlora mashtronte kur hiqej si bija e Ismail Qemalit”

Doriana Metollari

95 vite pavaresi dhe po kaq jane vitet qe familja Vlora po kalon jashte atdheut. Populli shqiptar asnjehere nuk e mori vesh per kalvarin e gjate te vuajtjeve qe kaluan bijte e nje prej figurave me te rendesishme te historise shqiptare, Ismail Qemalit. Te kercenuar nga regjimi i mbretit Zog dhe me pas nga ai komunist, ata nuk guxuan deri ne vitet '90 te vinin kembe ne token shqiptare. Ne prag te çeljes se Shqiperise, prof. dr. Nedim Vlora, astronom, gjeograf, historian, pedagog ne Universitetin e Shkencave Politike te Barit dhe trashegimtari i drejtperdrejte i familjes Vlora, takohet me Ramiz Aline dhe Nexhmije Hoxhen. Kthehet ne Itali dhe merr kercenim me vdekje nga agjentet e Sigurimit nese ai do te vazhdonte aktivitetin e tij politik ne Shqiperi. Sot, me rastin e kesaj dite, ai flet ekskluzivisht ne Hermes News per: trazirat e '97-s, pse vendi po rrezikohej te shkonte ne prag te ndarjes, cilat ishin prapaskenat. Per Nermin Vloren: pse ajo grua nuk kishte te drejte te mbante kete mbiemer dhe te hiqej si trashegimtarja e vetme e familjes Vlora, kerkesen qe i beri qeverise shqiptare qe te merrte nje shtepi ne Vlore dhe aty te çelte nje qender per kerkime historike dhe ambientale. Cilat jane lidhjet e tij me politiken dhe a mendon t’i dedikohet asaj?

Ju jeni pasardhesi i Ismail Qemalit, nje person me rendesi ne historine shqiptare. Çfare perfaqeson ne jeten tuaj ky njeri?

Stergjyshi Ismail ka pasur nje peshe jo te vogel ne jeten time, veçanerisht nga vitet ’90 e ketej. Vepra e tij ka detyruar pasardhesit e tij te drejtperdrejte, babain tim, Ismail Qemal Galib Aleksander (trashegimtari i djalit te pare Mahmud Nedim), mua dhe djalin tim, Kemal Aleksander, te marrim pozicione politike kur refugjatet e pare mberriten ne Itali. Pozicioni yne ra ne kontrast me regjimin aq shume, sa ne ditet e para te gushtit ne 1990-s, ne Bari themelova Qeverine e Shqiperise se Lire, e cila ishte nje sinjal i forte per qeveritaret e asaj kohe dhe si fillim i ftova ata te modifikonin politiken ekonomike, por mbi te gjitha ate sociale. Pergjigjja qe me erdhi ishte nga agjentet e Sigurimit dhe keshtu pata kercenime te njepasnjeshme me vdekje (kuptohet ne rast se do te vazhdoja aktivitetin tim politik). Vitin tjeter shkova perseri ne Tirane, me ftesen qe me beri PDSH-ja (Partia Demokratike Shqiptare) dhe deklarova publikisht garancine e familjes Vlora ne politiken e asaj partie, e vetmja qe ishte kunder regjimit. Suksesi i atyre zgjedhjeve ne favor te PDSH-se me bindi se tashme forcat e brendshme ishin ne gjendje te vazhdonin rrugen drejt demokracise dhe duke mos pasur asnjehere ambicie politike, qendrova larg çdo aktiviteti tjeter politik. Megjithate, Presidenti i Republikes Berisha me njohu kombesine shqiptare me ane te nje dekreti dhe me dha pasaporten.

Cili ishte amaneti i stergjyshit tuaj, Ismail Qemali?

Besoj se mesazhi me i rendesishem qe me ka lene Ismail Qemali ishte rendi publik dhe social. Ai ne fakt nuk ka kerkuar asnjehere pushtet ekonomik dhe ka qene gjithnje i vemendshem ndaj nevojave te popullit. Mos harroni se pak para se te vdiste u tha femijeve se nuk kishte pasuri per t’u lene trashegim, por ne kembim po u linte atyre nje atdhe. Per fat te keq nje mesazh i tille eshte keqinterpretuar nga shumekush dhe jo vetem shqiptare.

Si e keni perjetuar zgjedhjen qe beri familja juaj per te emigruar jashte atdheut dhe sa ju peshon kjo? A keni menduar ndonjehere te ktheheni ne Shqiperi?

Familja ime humbi shume shpejt kryetarin e familjes. Ne fakt Mahmudi vdiq me 1921-shin, i semure rende, pasi kishte kaluar tete vjet ne burgjet e sulltanit, sepse ishte indipendentist dhe u mbajt peng i sulltanit per shkak te politikes se Ismail beut. E veja, nje e re franceze me tre femije te vegjel, nje prej te cileve im ate, qe ishte femija i madh (atehere ishte 7 vjeç), u ndal ne Bari dhe nuk mundi te kthehej asnjehere ne Shqiperi, sepse kercenohej nga politika e mbretit Zog. Eshte e çuditshme qe ne Shqiperi Zogu konsiderohet akoma nje mbret. Babai im studioi me pare dhe me pas filloi pune ne Itali, ku dhe u martua. Ai dhe e gjithe familja e tij (nena, motrat, gruaja, dhe bijte) u derguan ne kufi nga regjimi i Musolinit, me pare ne Torino ndersa me pas ne Sanremo. Sapo kishte rene regjimi i mbretit Zog, Shqiperia kaloi ne duart e nje regjimi tjeter dhe situata u qartesua vetem ne fillim te viteve ‘90. Ju them te drejten do te kthehesha me gjithe kenaqesi ne Shqiperi, por nga pronat e shumta qe pati Ismail beu atje nuk ka mbetur asgje. Keshtjella, 13 000 hektare toke, pallate ku tani ndodhet “Sheshi i Flamurit” shtepia qe strehon muzeun, asgje nuk eshte e dokumentuar sipas ligjeve aktuale mbi pronesine, edhe pse te gjithe, perfshi ketu dhe historianet, jane te vetedijshem se kujt i perkasin keto prona. Qe ne 2006-n i kam derguar dy letra kryeministrit, nje nepermjet postes, nje tjeter nepermjet ambasadorit, por duket se asnje prej tyre nuk ka mberritur ne destinacion. Ne keto letra kerkova qe ne kembim te te gjitha pronave te me jepnin nje shtepi te vogel ne Vlore, ku te jetoj dhe te ndertoj nje qender per kerkime historike dhe ambientale, meqe gjendja ime financiare nuk ma lejonte ta blija ne Shqiperi dhe hotelet kushtojne!

Cilat jane marredheniet qe keni mbajtur me Shqiperine?

Ne Shqiperi kam shume miq, me shume ne Vlore, por dhe disa politikane, te cilet qe nga kohet e para te ardhjes se demokracise e deri tani me kane mbetur miq. Jane njerezit te cilet duke ditur per prejardhjen time, shfaqen jashtezakonisht te afert me mua dhe me respektojne. Te tjeret sillen shume ftohte, atyre nuk u duhet shume historia, ndoshta sepse jane shume te dhene pas mbajtjes se pushtetit dhe jane vazhdimisht ne kerkim te menyrave se si te behen me te pasur. Kjo eshte e vertete qe nga fakti se une nuk kam marre asnjehere ftese neper prezantimet e festimeve qe behen me 28 Nentor. Disa duket se kane harruar se historia qe çoi ne ate ngjarje eshte paguar shume shtrenjte nga ne dhe eshte akoma e kushtueshme per familjen Vlora. Flas per familjen e vertete Vlora, jo ato subjekte qe kane perfituar ne menyre abuzive me kete mbiemer.

E keni fjalen per Nermin Vloren? Cilat kane qene marredheniet qe keni pasur me kete grua?

Dhe me Nerminin raportet kane qene gjithnje formalisht te mira, ashtu siç u leverdis njerezve te afert. Ajo eshte stermbesa e Ismailit, pasardhese e se bijes Mevedet dhe nuk kishte asnje te drejte te mbante mbiemrin Vlora, duke qene se as e ema dhe as i ati jane Vlora. Megjithate, duke qene se eshte e aferme, ajo eshte trajtuar gjithnje si e tille. Por me ka dhene bezdi fakti se ajo hiqej si e bija e Ismailit (mos kishte lindur ne 1921-shin?!) apo se ishte e vetmja mbese e Ismail beut. E gjitha kjo eshte falsitet, sepse ka bere qe shqiptaret te besojne se ajo ishte e vetmja pasardhese e Ismailit. Ne çdo rast çeshtja konsiderohet tashme e mbyllur qe me vdekjen e saj.

Si kane qene marredheniet tuaja me Sali Berishen?

Qe nga viti '90 e me pas, lidhjet e mia me Berishen kane qene thjesht formale. Qyshkur ishte ne qeveri e majta, nuk kam pasur rastin ta takoj.

Thate se moret kercenime me vdekje nga ana e regjimit komunist. Ka ndryshuar diçka me qeverisjen e Fatos Nanos?

Edhe me Fatos Nanon kam pasur raporte te mira formale. Jemi takuar pak here dhe une e respektoja per postin e tij politik dhe ai per prejardhjen e familjes sime.

Si e keni per jetuar ’97-n, periudhen e erret te piramidave? Ne mediat italiane flitej per ndarje te Shqiperise mes Veriut e Jugut, apo jo?

Pergjegjesit e politikes shqiptare duhej ta kishin kuptuar me kohe, se “loja” e piramidave ishte e destinuar te deshtonte dhe nuk duhej ta kishin shtyre popullsine te investonte ne to dhe te rrenohej ekonomikisht. Sapo te shperthente kriza, disa (shtete te tjera dhe organizata kriminale) tentuan ta ndanin Shqiperine. Gazetat italiane, njohese te pakta te realitetit shqiptar, flisnin per lufte civile mes Jugut dhe Veriut, çfare ishte absurde, duke shtyre vendin ne menyre inkoshiente drejt nje zgjidhjeje qe u duhej atyre qe permenda me lart. Dhe e gjitha kjo vetem sepse disa politikane mendonin qellimin e vetem per te mbajtur pushtetin e tyre, jo per te mbajtur unitetin e kombit e per te thyer çdo tentative per shkeputje. Ata bene nje rol separatist duke derguar trupat drejt Jugut, por asnje shqiptar nuk ishte i gatshem te gjuante mbi vellezerit e tij. Nese kjo do te ndodhte, atehere per Shqiperine nuk do te flitej me si nje vend i pavarur dhe i lire.

Çfare mendimi keni per shoqerine shqiptare? Çfare duhet ndryshuar, sipas jush, dhe çfare duhet mbajtur?

Shoqeria shqiptare nuk ka arritur akoma pjekurine e duhur te nje demokracie te plote, ndoshta per shkak te shembujve te keqij, qe me kohe u jane shfaqur njerezve. Kam vene re se shqiptaret kane nje deshire per te kerkuar te rene qe te ngjall angeshtim, ndersa une dua qe te ruhen kostumet, rrenjet e kultura. Jo gjithçka do ta modifikoja ne menyre radikale, marredheniet qe jane ndermjet burrit dhe gruas, ne avantazh te kesaj te fundit, e cila konsiderohet akoma si nje objekt pronesie nga ana e mashkullit dominues. Ne shoqerine tradicionale, megjithate, do te kerkoja ato vlera natyrore te lidhura me te drejtat universale te njohura, per nje zhvillim te kontrollueshem dhe ne respekt me ligjet (e vlefshme kjo per te gjithe) dhe per vlerat e njerezve. Shembujt megjithate duhet te nisin nga lart.

Mendoni se bota politike shqiptare po punon si duhet per permiresimin e situates? Çfare nuk po behet mjaft?

Mendoj se disa prej eksponenteve te botes politike shqiptare jane te preokupuar te mbajne aleancen me disa vende te huaja “te forta”, mbi te gjitha me ato qe i mbrojne dhe i financojne. Vemendja sociale eshte pak, per te mos thene aspak. Te varfrit, femijet, te semuret, nuk kane perkujdesje nga askush, por shpresojme ne nje te ardhme te afert.

Keni menduar ndonjehere se do t’i dedikoheni politikes ne Shqiperi?

Jo, pas 1990-s kam nderhyre disa here ne disa intervista per gazetat italiane dhe vetem me ’97-n mbrojtja e pushtetit nga ana e dikujt me dha te kuptoj se loja qe po luhej ishte shume me e gjere, aq sa vendet e huaja dhe organizatat ilegale po tentonin te thyenin unitetin nacional, ne favor te tyre. Isha i shqetesuar mbi te gjitha per situaten e rende qe goditi pjesen me te madhe te popullates.

Me se merreni aktualisht ne Itali?

Ne Itali, per rreth 45 vite, kam dhene mesim ne shkolla dhe me pas ne universitet, Gjeografi te pergjithshme, ekonomike dhe politike, ndersa qe prej 20 vitesh merrem dhe me arkeo-astronomi, por pa lene asnjehere pas dore Gjeografine politike.
Qe nga data nje nentor e ketij viti jam ne pension, por vazhdoj te jap mesim per kurse te lira.

Cilat jane lidhjet qe mbani me komunitetin shqiptar ne Itali?

Jam gjithnje ne dispozicion te tyre. Vitin e kaluar studentet shqiptare ne Bari me ftuan ne Festen e 28 Nentorit dhe une mora pjese me shume kenaqesi. Kur ndonje shqiptar me kerkon ndihme, perpiqem ta ndihmoj me sa mundem.

Cilat jane projektet per te ardhmen?

Shqiperia do te mbetet vendi i familjes sime dhe nese do te mund te kem nje seli ne Vlore, vendin e familjes sime, do te me pelqente t’i transferoja atje shume dokumente historike te familjes, per t’i vene ne dispozicion te shkollave dhe studiuesve, perndryshe gjithçka do te mbetet me mua ne Itali. E nderkohe, hera-heres do te shkoj te vizitoj miq te mi dhe te aferm. Politika nuk me intereson. Do te qendroj larg çdo nderhyrjeje politike, edhe pse mendoj se politikanet shqiptare jane ne gjendje te qeverisin dhe nuk kane nevoje per ndihmen time apo nderhyrjen time.


Autorja e intervistes eshte drejtuese e hermesnews.org dhe jeton ne Itali

[UKI]

Ismail Qemali, Të fshehtat e udhëtimit Trieste-Durrës


Darling Ismail Vlora

Të përshkruash peripecitë e udhëtimit të Ismail Qemalit dhe grupit të patriotëve, që e shoqëruan nga Durrësi për në Vlorë, “bëhet një roman më vete”(1), shkruan Dhimitër Zografi, një nga delegatët e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Pothuajse të gjithë ata që morrën pjesë në këtë ngjarje të madhe të historisë së vendit tonë, që nga vetë Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, Mit’hat Frashëri, Rexhep Mitrovica, Mustafa Kruja, Qemal Elbasani, etj., etj, i hodhën në letër kujtimet e tyre, duke na ndihmuar kështu të ndërtojmë itinerarin që ndoqën delegatët, me në krye Ismail Qemalin, nga Durrësi për në Vlorë. Mirëpo, përsa i përket udhëtimit të Ismail Qemalit dhe 14 patriotëve, që e shoqëruan nga Trieste (atëhere port i Perandorisë Austro-Hungareze) deri në Durrës, është folur shumë pak apo më saktë, është përmendur vetëm fakti se ai erdhi në Durrës nga Trieste. Aty këtu, nëpër kujtime apo edhe studime të mëvonshme, është përmendur se anija që shoqëroi Ismail Qemalin në Durrës ishte e shoqërisë së lundrimit të Lloyd-it Austriak. Renzo Falaschi, në punimin “Ismail Kemal Bey Vlora - Il Pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani” (Roma 1985, f.29), shkruan se Ismail Qemali hypi në anijen “Brünn”, e cila e shoqëroi në Durrës, duke bërë një ndalesë jashtë programi. Kaliopi Naska shkruan se kjo anije quhej “Linx” (“Ismail Qemali në lëvizjen kombëtare shqiptare”, Tiranë 1987, f.129). Eqrem bej Vlora shkruan se “më 22 nëntor Ismail beu i hipi anijes së Lojdit të linjës ekspres Trieste-Aleksandri, por që kishte marrë urdhër të ndalonte në Durrës” (“Kujtime”, V.I, f.314); Hysni Daja shkruan se “Ismail Qemali së bashku me Luigj Gurakuqin, Kristo Meksin, Dhimitër Beratin etj., nën influencën e ministrit të Jashtëm austro-hungarez hipën në vaporin “Bruck” dhe me anën e një barke zbarkuan në Durrës” (“200 vjet me trungun e Myftar Sevranit”, Tiranë 2002, f.139); Safa Vlora shkruan se “Vjena i vuri Ismail beut në dispozicion një anije lufte për ta shpurë në Shqipëri të mos pengohet nga bllokada greke” (“Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.xv), etj.
Por si qëndron e vërteta e këtij udhëtimi? Në këtë rast në ndihmë na vjen shtypi europian i kohës, i cili ndiqte me shumë kujdes lëvizjet e Ismail Qemalit gjatë misionit të tij në mbrojtje të çështjes shqiptare. Duke ndjekur të dhënat që na ofrojnë gazetat e njohura franceze “Le Temps”, “Le Figaro”, “La Croix” dhe “L’Ouest-Eclair”, mund të ndërtojmë ekzaktësisht itinerarin që ndoqi Ismail Qemali nga Triestja në Durrës.

Ndërsa ndodhej në Vjenë, siç shkruan edhe vetë, Ismail Qemali mori një telegram nga një mik prej Budapesti, i cili e ftonte të shkonte “atje për t’u takuar me një person me pozitë të lartë”(2). Personi i parë që Ismail Qemali takoi në Budapest ishte Konti Andrassy, një politikan hungarez me një eksperiencë të gjatë, djali i dytë i Kontit Andrassy (ish-Kryeministër i Qeverisë Hungareze dhe ish-Ministër i Jashtëm i Perandorisë). Konti Andrassy ishte caktuar me detyrë për të zhvilluar takime diplomatike, që kishin qëllim të drejtëpërdrejtë me luftën që po zhvillohej në Ballkan. Nëpërmjet Andrassy-it, Ismail Qemali, u takua me Kontin Hadik, Kryeministri i ardhshëm i Perandorisë, i cili e njoftoi se personi që dëshironte të takohej me Ismail Qemalin ishte pikërisht Ministri i Jashtëm i Perandorisë, Konti Berchtold. Po atë mbrëmje, në shtëpinë e Kontit Hadik, Ismail Qemali zhvilloi takimin më të rëndësishëm në prag të pavarësisë. Ky takim, sidomos gjatë atyre ditëve kur Ministri i Jashtëm austro-hungarez ishte i zhytur krejtësisht në aktivitetin e tij diplomatik, për shkak të ndryshimit rrënjësor që kishte marrë fati i luftës, tregon qartë, jo vetë interesin e qeverisë austro-hungareze ndaj çështjes shqiptare, por edhe rëndësinë që kishte Ismail Qemali në qarqet politike europiane e sidomos ato vieneze. Edhe pse nuk dihen hollësitë e bisedës së Ismail Qemalit me tre përfaqësuesit e lartë austro-hungarez, por duke parë rrjedhën e ngjarjeve, kuptohet se në këtë takim u morën vendimet përfundimtare mbi të ardhmen e Shqipërisë. Duke qenë se Ismail Qemali nuk kishte “zyrtarisht” asnjë funksion qeveritar, njëkohësisht për të mënjanuar ç’do dyshim lidhur me ndërhyrjen e Austrisë në konfliktin ballkanik, ky takim u zhvillua në fshehtësi të plotë. Lidhur me suksesin e aksionit të Ismail Qemalit në Shqipëri, Berchtold nuk ishte shumë optimist, mirëpo Ismail Qemali i kërkoi vetëm të bënte të mundur udhëtimin e tij në Shqipëri, pa arritur ushtria serbe, duke e siguruar se përsa i përkiste gjendjes së brendëshme në Shqipëri, lidhur me shpalljen e pavarësisë, të gjithë ishin të bashkuar. Dhe ashtu ndodhi. Berchtoldi vuri në dispozicion të Ismail Qemalit dhe shokëve të tij dy anije të Lloyd-it Austriak: anijen “Brünn” dhe “Graf Wurmbrand”. “Brünn” do t’i shoqëronte nga Trieste në Brindizi ndërsa “Graf Wurmbrand” do t’i merrte në det të hapur për t’i shoqëruar në Durrës. Pikërisht, dhe nuk mund të jetë një rastësi, menjëherë pas takimit me Berchtold-in, Ismail Qemali i dërgoi të birit, Et’hem bej Vlorës, dhe Komisionit përgatitor për Shpalljen e Pavarësisë, në Vlorë, telegramin e mëposhtëm:

Budapest, 16 nëntor 1912

Përpara së premtes arrij në Durrës. E mbledhura e përfaqësuesve në Durrës ose në Vlorë është e domosdoshme. I thirrni të gjithë. Gjersa të vij unë mbani qetësi e bashkim. Çështja jonë politike u sigurua përfundimisht

Ismail Qemal (3)

Më 18 nëntor 1912 Ismail Qemali u nis nga Budapesti dhe mëngjesin e 19 nëntorit arriti në Trieste. Pas një ndalese të shkurtër, në “Excelsior Palace-Hotel”, në orën 14:00, shoqëruar nga 14 patriotë, midis të cilëve: i biri i tij Qazim Vlora, Luigj Gurakuqi, Pandeli Cale, Dhimitër Berati, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Spiridon Ilo, etj, Ismail Qemali u nis nga Trieste për në Durrës.

Të nesërmen, gazeta “Il Piccolo” e Triestes, do publikonte një intervistë të shkrurtër të udhëheqësit shqiptar. Përgjatë gjithë udhëtimit, nga Konstantinopoli në Trieste, udhëtim që zgjati më pak se një muaj, janë të shumta intervistat që Ismail Qemali lëshoi në shtypin europian, duke kërkuar që të sensibilizonte opinionin publik mbi të drejtat legjitime të popullit shqiptar, për të jetuar i lirë përkrah popujve të tjerë të ballkanit. Në këtë intervistë të shkurtër dhënë korrespondentit të “Il Piccolo”, Ismail Qemali do deklaronte hapur atë ç’ka do ndodhte në Shqipëri, menjëherë pas mbërritjes së tij: “Një gjë fare e thjeshtë, por që ne e dëshirojmë me gjith shpirt: Shpallja e Pavarësisë së Atdheut tonë”(4).

Sapo linte Triesten, në bordin e “Brünn”, u përhap fjala se midis pasagjerëve ndodhej “princi shqiptar” Ismail Qemali me shoqëruesit e tij (kjo ishte përshtypja që kish lënë Ismail Qemali tek pasagjerët e anijes). “Në fakt, -shkruante një pasagjer i “Brünn”, -ne pamë se Ismail Qemal beu udhëtonte në klasin e parë. Ai është një burrë i moshuar. I rrethuar nga një duzinë shoqëruesish, ai duket serioz dhe simpatik... Unë pata rastin të bisedoj një çast me një nga shoqëruesit e princit, një burrë që fliste shkëlqyeshëm greqisht dhe italisht, nga i cili mora vesh se misioni i tyre ishte që t’i jepnin Shqipërinë shqiptarëve”(5). Në përputhje me programin, “Brünn” ndaloi në portin e Brindizit, më 20 nëndor. Rreth orës 10:00, të po asaj mbrëmje, anija la portin italian. Në det të hapur atë e priste anija tjetër e Lloyd-it austriak, “Wurmbrand”. Nga “Brünn”, Ismail Qemali dhe patriotët që e shoqëronin, nën sytë kureshtarë të pasagjerëve, shkuan në anijen “Wurmbrand”, ku kaluan natën dhe, të nesërmen në mëngjes, 21 nëndor, zbritën në Durrës.

Përveç një kontrolli nga ana e dy anijeve greke, të cilat mbanin të bllokuar Vlorën, zbritja në qytetin e Durrësit kaloi pa asnjë incident. Patriotët durrsakë, të lajmëruar që më parë, i kishin marrë të gjitha masat e duhura për sigurimin e jetës së Ismail Qemalit dhe shokëve që e shoqëronin. Ishte vendosur që Ismail Qemali, për sa kohë do qëndronte në Durrës, do strehohej në shtëpinë e Dom Nikollë Kaçorrit; për të evituar ç’do tentativë helmimi të mundshëm, nga forcat antikombëtare, ushqimi do përgatitej në shtëpinë e patriotit Abaz Çelkupa; Hamid Toptani, komandant i forcave rezerviste, në bashkëpunim me komandantin e xhandarmërisë, Hysen Kërtusha, kishin marrë masat për të qenë në gadishmëri kundrejt çdo tentative arrestimi ndaj Ismail Qemalit dhe shokëve të tij; ishin caktuar personat që do të ndihmonin zbritjen e Ismail Qemalit nga anija në breg, etj(6).

Sapo u mor vesh arritja e Ismail Qemalit, paria e qytetit shkoi në bord të anijes për ta takuar, ndërsa “Mytesarifi e priti atë në molo, ku megjithëse ishte mëngjes, ishte mbledhur një shumicë e madhe njerëzish dhe një repart rezervistësh që qëndronte për nder”(7).... Më pas ja lejmë vendin historisë që njohim për të vazhduar deri në Vlorë.


Referenca

(1) Bardhosh Gaçe “Ata që shpallën Pavarësinë Kombëtare”, Tiranë 1997, f.197;
(2) “Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.261;

(3) Et’hem bej Vlora, menjëherë pasi mori telegramin nga Ismail Qemali, në marrëveshje me parinë e vendit, dërgoi një telegram qarkor në të Gjithë Shqipërinë, që delegatët e zgjedhur të dërgoheshin pa humbur kohë për në Vlorë. Krahinat e qytetet e Kosovës, Ismail Qemali i lajmëroi vetë, nga Trieste, dhe i ftoi të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Kuvend.

-Lef Nosi “Dokumenta Historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, Elbasan 1924, Nr.1, f.5;

-Skënder Luarasi “Ismail Qemali - Jeta dhe vepra”, Tiranë 1962, f.71;

-Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok.186, f.220;

-Renzo Falaschi “Ismail Kemal bey Vlora - Il pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani”, Roma 1985, f.114;

-Kaliopi Naska “Ismail Qemali në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, Tiranë 1987, f.128;

-Bardhosh Gaçe «Lëvizja Kombëtare në Vlorë, 1878-1912», Tiranë 1999, f.124;

(4) Renzo Falaschi “Ismail Kemal...”, f.117;

(5) “A Durazzo - l’arrivée de Ismail Kemal Bey”, “Le Figaro”, Paris, 29/11/1912, f.2;

(6) Sali Hidri “Durrësi... 1900-1939”, Tiranë 1997, f.124;

(7) Bardhosh Gaçe “Lëvizja Kombëtare...”, Tiranë 1999, f.16;

[UKI]

Kryengritja e 1912, Ismail Qemali i kërkoi Greqisë ta ndihmonte me armë dhe para
• Ledia DUSHKU (*)

Fillim viti 1912 nuk afroi stabilitet në jetën e brendshme të Perandorisë Osmane. Dy ishin zhvillimet më të rëndësishme që prekën direkt stabilitetin e kësaj Perandorie. Së pari, shpërndarja e parlamentit dhe vendimi për zhvillimin e zgjedhjeve në Perandori. Së dyti shpërfillja e premtimeve të dhëna në verën e vitit 1911 nga ana e xhonturqve i detyroi deputetët shqiptarë, të cilët kishin përkrahur partinë opozitare në Perandori, të kërkonin edhe një herë në dhjetor të atij viti zbatimin e reformave politike, ekonomike e kulturore në trevat shqiptare. Kjo kërkese u pasua nga takimi i një grupi personalitetesh politike shqiptare, në mesin e janarit të 1912, në Stamboll. Pjesëmarrësit e këtij takimi theksuan se shqiptarët, për të siguruar të drejtat kombëtare e politike, nuk kishin rrugë tjetër përveç organizimit të një kryengritjeje të përgjithshme.
Të dyja këto zhvillime u hapën rrugë kontakteve të rretheve politike shqiptare me përfaqësuesit e politikës ballkanike e në këtë kuadër edhe me ata të politikës greke. Ashtu sikurse kishte ndodhur edhe në kryengritjet e tjera, Greqia ishte kontaktuar nga përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (LKSH), për të luajtur një rol të tillë. Kontaktet bëheshin edhe më të domosdoshme po të kihet parasysh fakti se propaganda e qarqeve greke dhe presioni në popullsinë e krishterë jugore, kishte penguar përhapjen e kryengritjes së vitit 1911 në viset shqiptare të jugut.
Jemi të prirur të besojmë se edhe Greqia kishte arsye për t’iu përgjigjur pozitivisht çdo sinjali për kontakte me shqiptarët.
Në planin e luftës antiosmane, Greqia nuk e kishte anashkaluar asnjëherë faktorin shqiptar. Në rast se lëvizja e shqiptarëve nuk mbetej e lokalizuar, por hapte siparin e një lëvizjeje të gjerë ballkanike për më shumë të drejta të popullsive të Perandorisë Osmane, Mbretërisë Greke, i nevojitej forca e tyre, veçanërisht e myslimanëve, të cilët shquheshin për karakterin e tyre luftarak dhe kurajoz krahasuar me popullsinë e krishterë.
Kryengritja shqiptare që duhej të shpërthente fillimisht në vilajetin e Kosovës, sigurisht që i krijonte vështirësi qeverisjes xhonturke. E deklaruar zyrtarisht që në janar 1912, në mbështetje të opozitës në Perandorinë Osmane, Greqia mund ta ndihmonte kryengritjen shqiptare, përfundimi me sukses i saj vinte në pikëpyetje jetëgjatësinë e qeverisë osmane. Nga ana tjetër, vetë Porta, do të angazhonte forca ushtarake për të shtypur kryengritjen. Ky veprim përqendronte vëmendjen e saj në veri, gjë që do t’i jepte dorë Greqisë të zbatonte më me lehtësi politikën e helenizimit të shqiptarëve ortodoksë në vilajetin e Janinës.
Gjendja e vështirë e krijuar në Shqipëri, shtyu, autoritetet xhonturke që në fund të shkurtit 1912, të dërgonin në Shqipëri një komision qeveritar të kryesuar nga ministri i brendshëm, Haxhi Adil beu. Në dobi të bashkëjetesës e cila synonte ruajtjen e territoreve të Perandorinë Osmane, Porta rrekej të bënte lëshime në favor të shqiptarëve. Dërgimi i një komisioni të lartë nga ana e saj, do të thoshte se xhonturqit, pavarësisht nga fanatikët e komitetit “Bashkim e Përparim”, kishin nisur ta kuptonin se politika e tyre në këto vilajete deri në atë moment ishte e menduar keq. Ky hap i tyre duhet të ketë shërbyer si nxitje për Greqinë, e cila për të joshur shqiptarët, për të qenë në brendësi të lëvizjes së tyre dhe kontakteve të tyre me xhonturqit dhe mbi të gjitha, për të pengua përhapjen e lëvizjes në jug, nuk humbiste asgjë nëse në situatën e dhënë fjalë tregohej e hapur për kontakte me përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Mesi i marsit të vitit 1912 e gjeti Ismail Qemalin në Greqi. I ngarkuar nga mbledhja e Stambollit për të siguruar armë dhe mbështetje ndërkombëtare për kryengritjen shqiptare, ai mbërriti në Korfuz, pas një udhëtimi në një varg kryeqytetesh evropiane. Suksesi i tij në këtë tur evropian kishte qenë i pjesshëm, pasi si qeveria britanike ashtu edhe ajo austriake, nuk kishin marrë përsipër të përkrahnin një kryengritje të armatosur shqiptare. Ndërsa qeveria italiane në luftë me Perandorinë Osmane, kishte pranuar ta bënte një gjë të tillë jo hapur, por nëpërmjet krijimit të një Komiteti, i cili do të mbështeste kryengritjen duke dërguar një sasi të paktë armësh. Dërgesa e tyre sigurisht nuk mund të shikohej me sy të mirë nga Greqia. Dërgesa e armëve shtonte rivalitetin italo-grek për këto vise, rivalitet i shprehur edhe përpara vitit 1912. Të gjitha këto të marra së bashku natyrisht mund të vinin në pikëpyetje tërë punën e kahershme bërë nga Greqia për dominim në viset jugore shqiptare në përputhje me filozofinë e Megali Idesë.
Në këto kushte Ismail Qemali pati një takim në Korfuz me kryeministrin dhe ministrin e luftës së Greqisë, Venizellos dhe ministrin e punëve të jashtme, Koromilas. Pritja që i bëhej atij nga 2 personalitetet kryesore të politikës dhe qeverisë greke, nuk ishte e rastësishme. Ismail Qemali gëzonte reputacion tek popullsia myslimane edhe e krishtere në territoret jugore shqiptare. Ai gjithashtu falë inteligjencës dhe aftësive të tij të rralla diplomatike, kishte arritur një pozitë të rëndësishme në Perandorinë Osmane, duke qenë ndër shqiptarët më të shquar që kishte shërbyer në administratën e lartë të saj. Këto aftësi kishin krijuar besimin tek popullata shqiptare se ai ishte një faktor, të cilin qeveria osmane duhet ta konsideronte seriozisht. I cilësuar si antiosman por jo antiperandori, ai prej kohësh kishte kundërshtuar politikat centralizuese të Portës duke acaruar marrëdhëniet e tij me të. Si pjesë e grupimit të deputetëve që përfaqësonin kombësitë jo turke në Perandori, I. Qemali ishte përndjekur nga autoritetet osmane. Për më tej, qëndrimi i tij pritës e jo bashkëpunues me ta si dhe përfaqësimi i ideve mëvetësuese për shqiptarët në kornizën e Perandorisë Osmane, i acaronte akoma më shumë marrëdhëniet e tij më Stambollin. Kjo kishte bërë që shqiptarët dhe të gjithë ata që ishin të pakënaqur me gjendjen ekzistuese në Perandori, të kishin shpresa tek I. Qemali, duke e bërë atë një ndër personalitetet më të përmendur në vend. Në këtë kuadër, Ismail Qemali në vazhdimësi ishte parë me interes të veçantë nga rrethet e politikës greke. Interesimin e tyre e përforconin edhe ndjenjat e tij pro greke, të cilat i gëzonte për hir të shkollimit në “Zosimea”, vlerësimit që kishte për kulturën e Greqisë Klasike dhe lidhjeve familjare (gruaja e tij ishte me origjinë greke). Ai ishte pragmatist në politike dhe kishte bindjen se shpëtimi i Shqipërisë varej jo vetëm nga përpjekjet e luftëtarëve të lirisë, por edhe nga zotësia për të shfrytëzuar diplomacinë. Mbështeste idenë se vetëm me një bashkëpunim shqiptaro-grek, lëvizja në vilajetin e Janinës do të mund të kishte rezultate. Këto bindje kishin sjellë kontakte të herëpashershme midis tij dhe qeverive greke. Simpati për personalitetin e Ismail Qemalit kishte shprehur edhe mbreti i Greqisë, Gjergji I. Midis tyre kishte pasur shtrëngime duarsh dhe shprehje reciproke ndjenjash miqësore si në Greqi, ashtu edhe në pritje të organizuara nga mbreti Eduard i Anglisë.
Ndihma që Ismail Qemali u kërkoi zyrtarëve të lartë grekë, përfshinte armë dhe të holla për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, ndihmë monetare për hapjen e shkollës normale të Elbasanit, mbështetje për themelimin e një qendre shqiptare në Paris dhe për botimin atje të një gazete në gjuhën shqipe. Me përjashtim të kërkesës për armë dhe të holla, kërkesat e tjera lidheshin më shumë me aspektin kulturor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në tërësi dhe nuk kishin të bënin direkt me jugun e Shqipërisë. Si të tilla ato morën mbështetjen e zyrtarëve grekë në takim.
Në mbështetje të saj, në periudhën prill-maj, Luigj Gurakuqi qëndroi në Greqi për botimin e një abetareje dhe librave të tjerë shkollorë në gjuhën shqipe me shkronja latine, me shpenzimet e qeverisë greke. Kërkesa për armë dhe të holla u la për më vonë. Kjo me sa duket, u bë për të mos shprehur hapur kundërshtimin ndaj saj nga ana e palës greke. Si armët dhe të hollat mund të kontribuonin në një fuqizim të lëvizjes së shqiptarëve, rrjedhojë e së cilës ishte përhapja e saj nga veriu në jug. Një përhapje e tillë binte ndesh me interesat greke në këtë trevë.

Qeveria greke u mundua që ta kanalizonte përpjekjen e Ismail Qemalit për të siguruar armë dhe të holla, brenda Komitetit Ballkanik të Londrës. Në fund të marsit, në viset veriore shqiptare u dërguan nga KBL rreth 12000 pushkë të markave bashkëkohore. Qëllimi kryesor i Komitetit ishte të arrinte një bashkëpunim të të gjithë vendeve ballkanike në dobi të një marrëveshjeje të përbashkët për të siguruar më shumë të drejta për popujt e rajonin që vijonin të ishin pjesë e Perandorisë Osmane.
Jemi të mendimit se, përveç faktit që Greqia ishte shprehur në mbështetje të opozitës osmane, kishte edhe arsye të tjera që e bënin atë të ndërmerrte një hap të tillë. Ajo donte ta kishte nën kontroll lëvizjen shqiptare duke e inkuadruar atë brenda lëvizjes kombëtare të gjithë popujve ballkanikë. Nga ana tjetër, pretendonte se nëpërmjet një veprimi të tillë eliminonte rolin e Italisë në lëvizjen shqiptare, sepse veprimtaria e Komitetit të lartpërmendur ishte jashtë sferës italiane. Në të vërtetë, Ismail Qemali shpresonte shumë tek Komiteti ndaj dhe vendosi të takojë më parë përfaqësuesit e tij në Londër, duke lënë për më vonë përfaqësuesin e Italisë në Francë. Ky vendim e revoltoi këtë të fundit, i cili do të deklaronte se “Italia nuk mund të durojë më gjatë që të ketë një rival në bregdetin shqiptar”.
Edhe me shpërthimin e kryengritjes, Ismail Qemali vazhdoi ta trajtonte Mbretërinë Greke si një aleate të mundshme të shqiptarëve. Ai vazhdoi të shpresonte se ajo mund të kontribuonte për përfshirjen në kryengritje të popullsisë së krishterë të vilajetit të Janinës. Greqia nga ana e saj në varësi të përhapjes dhe intensitetit të kryengritjes, tentoi të përshtaste qëndrimin ndaj saj dhe intensifikoi përpjekjet për të kontaktuar me Ismail Qemalin. Gjithsesi, qëllimi ishte të ndërhyhej në kohë për të shtypur revoltën e shqiptarëve, për të mos lejuar përhapjen e saj në jug, ose së paku, për të mos përfshirë në të, të gjitha territoret e vilajetit të Janinës.

(*) Instituti i Historisë

[UKI]

Darling Ismail Vlora

Shpërthimi i Revolucionit xhon-turk (1908) e gjeti Ismail Qemalin në Prais. Ishte ora 1 e natës së 22 korrikut, kur i ngarkuari me punë i Turqisë, Muhedin beu, do t’i dorëzonte telegramin urgjent të Sulltanit: “Në se koha d’o ta lejonte do të kisha dërguar njeriun tim të besuar, Iljaz beun, për të biseduar me Ismail Qemal Beun mbi masat që duhet të merren në këtë kohë kritike. Shkoni pa humbur kohë tek Ai dhe lutju të shkruaj ç’mendon dhe më njofto menjëherë telegrafisht... I dorëzova përfaqësuesit të Sulltanit, shkruan Ismail Qemali, -përgjigjen që këshillonte Madhërinë e Tij të shpallte pa asnjë vonesë Kushtetutën, si e vetmja rrugë e sigurtë për të grumbulluar rreth fronit të tij të gjithë popujt e Perandorisë...”(1). Dy ditë më vonë, më 24 korrik 1908, Abdul Hamidi II, pasi kishte mbretëruar plot 32 vite në mënyrën më absolute, rishpalli Kushtetunën dhe lejoi mbledhjen e Parlamentit.
Kushtetuta e Perandorisë Osmane ishte hartuar më 1876, nga reformatori i madh Mit’hat Pasha, me të cilin Ismail Qemali kishte bashkëpunuar për një kohë të gjatë, dhe u shpall po atë vit. Një nga idetë e Mit’hat Pashës, emëruar për të dytën herë Vezir i Madh, më 1876, ishte krijimi i një Vilajeti shqiptar ndaj dhe artikulli 108 i kësaj Kushtetute pranonte që “Administrata e krahinave do të kishte si themel parimin e decentralizimit”(2). Fatkeqësisht, pak muaj pas emërimit, reformatori i madh turk u arrestua, u dëbua nga Turqia dhe, më vonë u vra. Kushtetuta, e cila kishte për qëllim forcimin e Perandorisë, mbeti e pazbatuar deri më 1908. Për idetë e tij liberale dhe bashkëpunimin me Mit’hat Pashën, që binin ndesh me regjimin absolutist të Abdul Hamid-it IItë, Ismail Qemali vuajti 7 vite internim (1877-1884). Më 1897 ai i paraqiti një “Promemorie” Sulltanit, ku i sugjeronte që të ndërmerte reforma të menjëhershme për të shpëtuar Perandorinë nga “fundi shumë tragjik”. Për të vënë në jetë këto reforma Ismail Qemali e këshillonte Abdul Hamid-in që të vinte në zbatim, pa asnjë vonesë, Kushtetutën e vitit 1876(3). Duke u përpjekur për forcimin e Perandorisë, Ismail Qemali tërthorazi mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tij. “Promemoria” iu dërgua fshehtas shtypit europian, nga vetë Ismail Qemali, dhe u publikua e plotë në “Le Temps”, të Parisit, më 8 prill 1897, ndërsa “The Times” i Londrës, në të njëjtën ditë, publikoi një përmbledhje të gjatë të saj(4). Idetë liberale dhe këmbëngulja e vazhdueshme për zbatimin e reformave që do ndihmonin në përparimin e Perandorisë Osmane, mbështetur në një politikë të hapur me vendet e zhvilluara europiane dhe sidomos me Anglinë, të cilën ai e shihte si një fuqi që kërkonte ta ndihmonte miqësisht Perandorinë, në periudhën e vështirë që po kalonte, solli si pasojë acarimin e marrëdhënieve të tij me sulltan Abdul Hamid-in, i cili gjatë gjithë jetës e çmoi por edhe ia pati frikën burrit të ardhshëm të shtetit shqiptar. Në prill të vitit 1900 Sulltani e emëroi Guvernator të Përgjithshëm në Tripoli. Duke dyshuar në një internim ose eleminim të mundshëm, gjë që kishte ndodhur me shumë elementë përparimtarë në Perandori, dhe sidomos me Mit’hat Pashën, Ismail Qemali kërkoi strehim politik në një luftanije angleze. Më 1 maj 1900, së bashku me tre nga djemtë e tij: Et’hem bej, Xhevdet bej dhe Qazim bej, në bordin e anijes egjyptiane “Salamander”, Ismail Qemali u arratis nga Turqia dhe, deri më 1908, jetoi në qytete të ndryshme të Europës si Bruksel, Romë, Paris, Londër, Athinë, etj., ku zhvilloi një aktivitet të dendur në mbrojtje të çështjes shqiptare.
Menjëherë pas fitores së revolucionit xhon-turk dhe shpalljes së Hyrjetit (Lirisë) populli i Vlorës ngriti një Komision për të ftuar Ismail Qemalin në Atdhe dhe për ta zgjedhur përfaqësues në Parlamentin turk. Pritja që i bëri populli, më 18 shtator 1908, ditën që Ismail Qemali erdhi në Vlorë, pas 8 vjet emigrimi politik, mori pamjen e një manifestimi patriotik madhështor. Një panoramë të qartë të kësaj dite na jep konsulli austro-hungarez, Kraus, i cili, në një relacion që i dërgonte Ministrit të Jashtëm në Vjenë, ndër të tjera i shkruante:
“Vlorë, më 20.09.1908,
...Ismail Qemal beu arriti këtu me vaporin e Lloyd-it të vijës dalmatino-shqiptare, i shoqëruar prej një delegacioni të pritjes prej 39 vetëve, të cilët prej Vlore i kishin dalë përpara për ta pritur në Korfuz. Në Skelë ishte mbledhur një mori njerëzish prej shumë mijëra vetësh të ardhur prej qyteteve dhe prej fshatërave përqark. Moloja ishte e stolisur me shumë flamurë. Mastet dhe shtyllat ishin të dekoruara me pëlhura me bojrat kombëtare kuq e zi. Në vendin ku moloja bashkohet me tokë, dhe në hyrjen e qytetit ngriheshin flamurë dhe në të dy anët ishin vendosur tabella me anë të praruara, të cilat të kompozuara në gjuhën turqishte dhe në gjuhën shqipe përmbanin përshëndetjen e mirëseardhjes për Ismail Qemalin si yll i Shqipërisë, dhe shkrime të tjera patriotike. Padishahu nuk kujtohesh me asnjë shkronjë. Kur vapori i Lloyd-it hyri në liman, vapori i shoqërisë akcionare të lundrimit “Hamburg”, që ndodhesh në liman, zbrazi tri të shtëna përshëndetje, më vonë u zbrazën në qytet gjithashtu tri salutime, dhe kambana e kishës ortodokse...
Për festimin e ditës të gjithë dyqanet mbetën të mbyllur. Ismail Qemali u muarr nga vapori prej pjesëtarëve të familjes Vlora që jetojnë këtu, Surja beu dhe Xhemil beu. Kur të përmendurit hipën në urën e Skelës, Kryetari i Bashkisë Abas efendi Mezini, mbajti një fjalim në gjuhën turqishte, me të cilin ai i bëri përshëndetjen, dhe në emër të qytetit i uroj përzemërsisht mirëseardhjen, lavdëroi patriotizmin fisnik të tij, e siguroi atë për respektin, dashurinë dhe mirënjohjen e bashkëatdhetarëve të tij dhe e përfundoi me një urra për personin e nderuar.
Pastaj mjeku Koleka dhe mësuesi në shkollën greke Minga mbajtën fjalime patriotike në gjuhën shqipe. Më në fund djali i vogël i një banorit të krishter recitoi një vjershë të rastit në gjuhën shqipe dhe i dorëzoi Ismail Qemali beut një tufë me lule, të cilin ai e puthi në ballë.
Si përgjigje të të gjithë këtyre fjalimeve të drejtuara atij, Ismail Qemal beu gjeti vetëm fjalët: “Rroftë lirija! Rroftë vëllazërimi! Rroftë bota!” dhe pastaj i hipi një karroce që ishte mbuluar me një mbulesë të mëndafshtë të kuqe. Sapo ai, fill i vetëm, kishte zenë vend në të, turma e entusiazmuar, hoqi kuajt dhe e çoi karrocën në triumf gjatë gjithë rrugës, prej afro 2km deri në qytet...
Për t’u theksuar do të ishte gjithashtu, se duke udhëtuar prej Skelës në qytet, u mbante në mes përpara një flamur shqiptar me zhgabën dykrenore që mbante në krahëror një kryq dhe gjysëm hënëz...”(5).

Pasi fitoi në zgjedhjet, si deputet i sanxhakut të Beratit, në nëndor 1908, 8 vjet pasi ishte larguar nga kryeqyteti i Perandorisë, Ismail Qemali u kthye sërish në Stamboll. Edhe këtu, pritja që i bëri kolonia e shqiptarëve dhe miqtë e tij ishte madhështore. Patrioti dhe poeti vlonjat Ali Asllani, i pranishëm në këtë pritje, ka shkruan në shënimet e tij se “Ditën që po kthehej Ismail Qemali nga mërgimi në Stamboll (pas hyrietit), të gjithë pjestarët e familjes së tij bashkë me djalin e tij më të vogël, Qamilin, të cilin e kishte lënë 4-vjeç para se të arratisej, u nisën me araba për në molo. Gruaja e tij me lot gëzimi në sy po priste çastin që të përqafonte burrin e saj dhe t’i hidhte në krahë të tij djalin më të vogël që po priste me padurim të pushtonte babën e tij që po kthehej nga mërgimi. Nga shkaku i grumbullimit të mijëra e mijëra shqiptarëve që kishin pllakosur gjithë skelën e Kara Köy-t, arabaja që mbante familjen e Ismail Qemalit nuk mund të përparonte dhe mbeti e bllokuar midis kallaballëkut. Me t’u afruar vapori rumun skelës, u duk plaku me mjekër të bardhë në guvertë të vaporit. Shqiptarët e muarën Ismail Qemalin krah më krah dhe e çuan në klubin e shqiptarëve prej ku vetëm pas një jave mundi të vinte pranë familjes së vet”(6).
Një foto e pritjes që populli i Vlorës i bëri Ismail Qemalit, më 18 shtator 1908, me diçiturën “Carroza d’Ismail V.Kemal Bey tirata dal popolo di Valona” (Karroca e Ismail V.Qemal Beut tërhequr nga populli i Vlorës) qarkulloi edhe si kartolinë postale dhe, sigurisht, është kartolina e parë me një foto të Ismail Qemalit.

Referenca
(1) “Ismail Kemal Vlora – Memorie”, Roma 1992, f.263. (përktheu nga anglishtja: Nermin Vlora Falaschi).
(2) Koli Xoxi “Ismail Qemali”, Tiranë 1983, f.63.
(3) Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok.1, f.13.
(4) “Les Cahiers de la Turquie: Rapport adressé à S.M.I. le sultan par Ismail Kemal bey, ancien gouverneur général de Tripoli, daté du 12/24 Février 1312/1897”, “Le Temps”, Paris 8 Prill 1897.
Për shkak të reagimit të fortë që shkaktoi publikimi i “Promemories”, policia turke, për të bllokuar përhapjen në Turqi, bleu të gjitha kopjet e gazetës “Le Temps”, që ishin në qarkullim. Megjithatë, pjesa më e madhe e tirazhit, u shit nën dorë për 5 franga kopja (një kopje kushtonte vetëm 15-20 cent). [“Le Temps”, Paris, 21 prill 1897, faqe 2]
(5) Bardhosh Gaçe “Lëvizja kombëtare në Vlorë, 1872-1912”, Tiranë 1999, dok.25, f.75.
(6) Bardhosh Gaçe “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, Tiranë 1997, f.9.

[UKI]

Si e helmuan në Peruxha të Italisë Ismail Qemalin.
Si e helmuan në Peruxha të Italisë Ismail Qemalin.


Ka qenë ora 10:20 minuta e datës 24 Janar të 1919, kur Ismail Qemali donte vetëm tre ditë të mbushte plot 75 vjeç, doli para gazetarëve në një konferencë për shtyp të organizuar në një sallon hoteli në Peruxha. Hyrja e tij në sallën e mbushur me mbi 100 gazetarë dhe fotoreporterë i befasoi të gjithë të pranishmit që kishin mbi dy orë që prisnin diplomatin e njohur të Shqipërisë.

Ndërsa ecte për t’u ulur në tavolinën në krye të sallës, në fytyrë i fashitet një çehre e verdhë që sa vinte e i shtohej. Nuk kaluan shumë minuta dhe disa të dridhura i mbërthyen trupin. Askush nuk po pipëtinte, vetëm plaku mjekërbardhë, që megjithë gjendjen që po kalonte, gjeti forca për të folur. Nga goja i dolën vetëm pak fjalë dhe dukej qartë që ai po mundohej t’i lidhte me njëra-tjetrën. Në atë çast kërkoi ndihmë nga i biri Qamili, të cilin e mbante pranë vetes si sekretar. I kërkon që të shkojë në tualet. I biri, duke e kapur për krahu, u kërkoi të falur gazetarëve të pranishëm dhe mori hapat drejt derës së tualetit. Aty mësohet se sa vuri këmbën për t’u drejtuar te lavamani filloi të shkumëzonte dhe të dridhej më shumë. Ajo gjendje nuk zgjati shumë. Në pak çaste zemra e tij pushoi së rrahuri. I biri del para gazetarëve ku u komunikon lajmin se i ati, të cilin para pak çastesh e kishin në tavolinën përballë, tashmë nuk jetonte më. Ajo situatë ishte e rëndë për të gjithë. Aty dhimbja njerëzore i kaloi kufijtë.

Situatat që Ismail Qemali kishte kaluar ato ditë në Peruxha të Italisë i kishin shkaktuar një gjendje të rëndë mendore dhe fizike. Edhe pse në atë gjendje, ai nuk kishte ngurruar të dilte para shtypit. Ai donte të denonconte krerët e diplomacisë italiane, në atë kohë kur në Paris diskutohej fati i Shqipërisë dhe ata kishin mundur ta hanin në besë. Megjithatë, për çudinë e tij, ajo konferencë ishte organizuar nga të tjerët. Nuk u mësua asnjëherë se kush i kishte thirrur gazetarët. Plakut 75-vjeçar i kishin thënë se media kishte interes të dëgjonte nga ai se përse në ato momente nuk ndodhej në Konferencën e Paqes në Paris. E këshilluan që të hante mirë pasi në atë konferencë shtypi do t’i duhej të fliste gjatë. Pikërisht pas ushqimit nuk vonoi shumë, ai doli në sallën e takimit dhe në atë moment jeta e tij filloi të shuhej. Këto janë momentet e fundit të jetës së njeriut që është njohur historikisht si kryeministri i parë i shtetit shqiptar. Ndërkohë që opinioni është njohur me shumë hollësi të jetës diplomatike të plakut të mençur, mund të jenë shumë pak ata që i njohin momentet kur ai ka mbyllur sytë. Pikërisht për ato çaste redaksia e gazetës “Panorama”, duke hulumtuar në shumë dokumente dhe dorëshkrime të dosjes së Ismail Qemalit në A.Q.SH. dhe duke u mbështetur në dëshmitë gojore të njohësve kopetentë, ka arritur të zbardhë historinë kur plaku diplomat mbylli sytë. Një dëshmi të plotë për gazetën ka qenë edhe ajo ish-komandantit të Aviacionit Shqiptar Edip Ohrit dhe e ish-komandantit të Nëndetëseve të Pashalimanit, Dashamir Ohrit, i cili është edhe vëllai i Edipit. Këta dy vëllezër djalin e Ismail Qemalit, Qazimin, e kanë pasur njerkun e tyre.

Ismail Qemali pritet ne bese nga kryeministri italian
“Më hëngrën në besë!” bërtiti Ismail Qemali sapo zbriti në Peruxha të Italisë. Ai ishte nisur për një vizitë urgjente në Romë, me ftesë të autoriteteve më të larta të vendit, nga kryeministri dhe ministri i Jashtëm. Kjo kishte ndodhur pas një kërkese këmbëngulëse të tij, nëpërmjet një telegrami të nisur për këtë qëllim. Synimi i diplomatit shqiptar ishte që të ndihmohej nga përfaqësuesit e Italisë, të cilët do të ndërhynin pranë autoriteteve më të larta të Konferencës së Paqes që mbahej në Paris, për të mundësuar që delegacioni shqiptar të shtohej edhe me tre përfaqësues të tjerë. Ndërsa Ismail Qemali kishte marrë përgjigje se kryeministri italian i asaj kohe, Orlando dhe ministri i Jashtëm, Sonino e prisnin në Romë, ai pa humbur kohë u nis për të realizuar takimin e kërkuar nga i cili shpresonte të dilte me rezultate pozitive në favor të Shqipërisë. Por befasisht dhe çuditërisht diplomati 75-vjeçar nga Shqipëria u përball sapo zbriti në Peruxha me përgjigje negative; kryeministri dhe ministri i Jashtëm kishin shkuar në Konferencën e Parisit për të cilin interesohej edhe Ismail Qemali. Kjo do të thoshte që ai jo vetëm se nuk do të ndihmohej edhe me tre delegatë të tjerë, por madje as ai vetë nuk do të merrte pjesë në të. Diplomati shqiptar u bind menjëherë se bëhej fjalë për një dredhi të pastër politike pikërisht nga ata që ai i kishte konsideruar miq të vendit të tij, por që tashmë kishin marrë nismën për ta izoluar. Tronditja që pësoi pas marrjes së lajmit të papritur, se ishte mashtruar që ishte thirrur në Itali, ishte e papërballueshme për moshën e tij 75-vjeçare, prandaj edhe klithma e tij “Më hëngrën në besë!” doli shpërthyeshëm me dhimbje.

Si nisi historia tragjike

Ishte janari i vitit 1919. Atë muaj në Paris do të zhvillonte punimet Konferenca e Paqes, e cila fatkeqësisht do të hynte fuqishëm dhe dhimbshëm në historinë e mëvonshme të Shqipërisë. Aty do të vendosej edhe fati i saj.
“Sot është dita vendimtare për Shqipërinë”, shkruante Ismail Qemali në fillim të atij muaji. “Do të ngjallemi ose do të vdesim”. Nën zjarrminë e një patriotizmi të jashtëzakonshëm që i kishte mbërthyer qenien, kishte kohë që luftonte me të gjitha mundësitë dhe format për të ndikuar mbi konkluzionet e konferencës për të cilat ai ishte i interesuar që të ishin sa më afër interesave të bashkëkombasve dhe atdheut të tij. Për të arritur këtë qëllim ai zgjodhi partnerin kryesor diplomatik, Italinë, e cila duhej të mundësonte që me delegacionin shqiptar në konferencë të shkonin së paku edhe tre apo gjashtë delegatë më shumë. Këta delegatë do të ishin nga trojet shqiptare të cilët do të bashkoheshin me ata që vinin nga Amerika. “Sikur të kisha të holla,- vazhdon më tej në ditarin e tij të atyre ditëve Ismail Qemali, - do të isha hedhur deri në Amerikë për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e atjeshëm. Por në marrëveshje me qeverinë italiane e quaj të nevojshme të shkoj në Romë. Prej andej mund të bëj një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur një aksion kombëtar në një moment kaq kritik e të rrezikshëm, që të mund të përpilojmë programin përfundimtar. Nga Italia kërkoj të nxis nisjen nga Shqipëria veriore, qendrore dhe jugore të tre ose gjashtë delegatëve, në mënyrë që së bashku me delegatët që vijnë nga Amerika të shkojmë në Paris të gjithë së bashku për t’i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqiptarëve”.

Për synimet që i kishte vënë vetes, diplomati shqiptar filloi menjëherë për të zbatuar në mënyrë konkrete të gjithë programin e paramenduar. Detyra e parë dhe më emergjente ishte takimi i menjëhershëm i tij me diplomacinë e Romës. Data 19 Janar 1919. Kryeministri italian Orlando për pak ditë do të nisej drejt Parisit për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes. Ismail Qemali i dërgon një telegram urgjent, të shkruar në gjuhën frënge. Një kopje të asaj letre ia dërgoi edhe ministrit Sonino. Ja çfarë shkruhej në të:

“Shkëlqesisë së tij Orlando, Kryetar i Këshillit të Ministrave Romë.
Përveç ndjenjave të mia të admirimit personal me cilësinë e përfaqësuesit të idealeve shqiptare, realizimit të të cilave u kam kushtuar gjithë jetën time, ndjej detyrën t’i besoj shpresat e mia për lirinë e vendit tim në mbështetjen dhe në mbrojtjen e lartë të Italisë…… I lutem shkëlqesisë Tuaj t’i marrë në konsideratë serioze këto lutjet e mia duke më transmetuar telegrafisht urdhrat dhe udhëzimet tuaja”. Ajo promemorje e shkruar me aq urgjencë nga Ismail Qemali ka arritur në Romë pikërisht mbrëmjen e 18 janarit, ku nga dokumentet e sotme arkivore vërtetohet se është regjistruar më 19 janar. Pas kësaj korrespodence, Ismail Qemali ftohet nga ministri i Jashtëm në Romë, për të marrë pjesë në takimin e kërkuar nga vetë ai, ku do t’i ndodhte edhe tragjedia më e madhe; do t’i merrej jeta.

Sa zbriti në Peruxha të Italisë, Ismail Qemali njoftohet se autoritetet italiane që e kishin ftuar ishin nisur për në Paris, duke mos e pritur atë sipas njoftimit që i kishin bërë. Ata kishin lënë njoftim që Ismail Qemali të priste deri sa ata të ktheheshin nga Konferenca e madhe e Paqes. Në këtë moment, ai kuptoi se flitej për një izolim të qëllimshëm që i qe bërë. Kjo mësohet nga rrëfimet e djemve të tij. Sapo mësoi lajmin për pabesinë, menjëherë i erdhi një goditje apopletike gjë që për moshën e tij ishte shumë e rëndë. Kanë qenë pikërisht ato momente që provokuan klithmën e tij të egërsuar dhe të papërmbajtur “Më hëngrën në besë!”. Situata në të cilën ishte vendosur Ismail Qemali bëri që ai jo vetëm të mos realizonte planin që t’i shtonte delegacionit shqiptar edhe tre apo gjashtë delegatë, por në një kohë që në Paris do të hidhej për diskutim edhe çështja e Shqipërisë, ai të mos merrte pjesë as vetë. Ky fakt për të do të thoshte vdekje e parapërgatitur. Gjithsesi, në kushtet që i ishin krijuar, ai u detyrua të vendosej në hotelin që i kishin rezervuar.

Pavarësisht se diplomati shqiptar nuk mundi të shkonte në Paris, loja e parapërgatitur mbi të do të ndiqej deri në fund. Në një nga ato ditë, kur gjithë qenien e tij e kishte pushtuar tensioni dhe ankthi, më 24 janar, pikërisht 3 ditë para datës 27 kur ai mbushte plot 75 vjeç, në Paris vazhdonte me intensitet punimet Konferenca e madhe Ndërkombëtare me pjesëmarrjen e shumë shteteve, kur shtetet e mëdha vendosnin fatet e shteteve të vogla, Isamil Qemalit iu provokua një konferencë shtypi. Ajo iu servir si dëshirë e gazetarëve për të dëgjuar prononcimet e tij. Ajo konferencë, pavarësisht se nuk ishte kërkuar nga vetë ai, dukej se ishte edhe në dëshirën e tij, sepse ishte momenti që më shumë se kurrë ai donte të denonconte mashtruesit dhe izoluesit e tij.

Pak kohë para se të fillonte konferenca e shtypit, Ismail Qemalit iu servir fillimisht buka, me pretekstin se duhet të hante para konferencës. Pasi hëngri, ai hyri në sallën e rekomanduar, ku e prisnin dhjetëra gazetarë e fotoreporterë të ndryshëm. Sipas rrëfimeve që djali i Ismail Qemalit, Ethemi, i ka bërë më vonë kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Ali Asllanit, mësohet se sapo hyri në sallë Qemalit i kaloi një çehre e verdhë në fytyrë. Nuk vonoi shumë, ai u ul në tavolinë dhe befasisht në trup i kaloi një valë rrëqethjeje. Ndërsa nisi të belbëzojë me vështirësi, filloi të dridhej dhe ndërkohë u konstatua se nuk mundte t’i lidhte dot fjalët. Pas kësaj situate, ai arriti të kërkonte ta shoqëronin për në banjë. Kur arriti aty, e mbyti shkuma që nxirrte nga goja dhe të vjellët. Në pak çaste pulsi i tij pushoi së rrahuri. Në këto momente gazetarëve të mbledhur për konferencën e shtypit në atë sallë iu komunikua fakti që Ismail Qemali, i cili pak çaste më parë kishte qenë para tyre, nuk jetonte më.

Peripeci të tjera ishin planifikuar për trupin e pajetë të diplomatit të jashtëzakonshëm të Shqipërisë, Ismail Qemali. Pas vdekjes së tij, çuditërisht në mbarë kancelaritë diplomatike të botës pati një sensibilizim të veçantë. Për vetë jehonën e madhe që pati vdekja e tij, pala italiane me justifikimin që ai kishte vdekur në vendin e tyre, donte t’i bënte “nderimet” që meritonte një diplomat i atij rangu. Ata vendosën që trupin e tij ta balsamosnin. Ajo kërkesë dhe ai interesim i palës italiane bëri që trupi pa jetë i Ismail Qemalit të qëndronte plot dy javë në Peruxha, ku ai kishte mbyllur sytë.

Me gjithë përpjekjet e palës italiane dhe shumë peripeci të tjera që dolën pas vdekjes së Ismail Qemalit, djemtë e tij nuk reshtën së u përpjekuri që babanë e tyre ta sillnin në Vlorë, e cila e priste me padurim për ta varrosur në lartësinë madhështore të Kaninës. Vdekja e tij në atë kohë kishte tronditur mbarë kombin dhe grupe të shumta shqiptarësh, të ardhur nga të gjitha trevat, po përqendroheshin në Vlorë për t’i bërë nderimet e merituara diplomatit të famshëm. Së fundmi gjithçka u bë realitet. Ishte pikërisht data 12 shkurt i vitit 1919, kur trupi pa jetë i Ismail Qemalit, i shoqëruar nga tre djemtë e tij, Ethemi, Qazimi dhe Qamili, si dhe nga përfaqësuesit e Ministrisë së Jashtme italiane mbërriti në portin e vogël të Vlorës. Ai ishte transportuar fillimisht me tren dhe së fundmi me anijen e posaçme italiane. Sipas bashkëkohësve të atyre momenteve, siç ishin vetë djali i Ismail Qemalit, Qazimi apo edhe mikut të tij, Safet bej Vlorës bëhet e ditur se hyrja e arkivolit në Vlorë ka qenë tepër emocionuese. Të qarat e njerëzve dhe shkrepjet e armëve shkaktuan një gjendje emocionale të papërshkrueshme. Gjithë rrugët, kodrat dhe çdo gjë nxinte nga pjesëmarrja e jashtëzakonshme në atë varrim, i cili, ashtu siç ishte menduar në atë kohë u bë pikërisht në lartësitë dominante të Kaninës.
Konkretisht për ato momente, në shënimet e Safet bej Vlorës, të gjendura në dosjen e posaçme të Ismail Qemalit në Arkivin Qendror të Shtetit shkruhet:

“Nëse e matim madhështinë e një personazhi politik me dashurinë e popullit të thjeshtë, duhet të pohojmë se asnjë nuk i afrohet Ismail Qemal Vlorës. Gjatë ceremonisë së varrimit të tij, asnjë fshatar dhe asnjë qytetar nuk mbeti në shtëpi. Të gjitha faqet e maleve dhe të brigjeve gjatë rrugës së kortezhit funeral ishin plot me njerëz. Qe një apotezë madhështore e mbarë popullit, pa përjashtim, ndaj një tribuni që i shërbeu vendit të tij deri në frymën e fundit”.

[UKI]

Shqiperia e madhe në projektet e Ismail Qemalit


Darling Ismail Vlora
darling.vlora@virgilio.it

Vlorë. Korrik 1917. Ismail Qemal bej Vlora shkruan: “Rindërtimi i bllokut ballkanik dhe garancia e indipendencës së tij, do të
ishte një nga faktorët më efikas për paqen në Europë e në Botë. Kjo ndërtesë ballkanike mund të konsolidohet vetëm me forcimin e Shqipërisë, e cila përbën njërën nga të katër kolonat që e mbajnë për të mos u rrëzuar”.
Kanë kaluar plot 95 vjet, nga viti i largët 1913, kur Konferenca e Ambasadorëve në Londër, mbledhur me urgjencë për t’i dhënë fund konfliktit ballkanik do vendoste, pas debatesh të shumta, njohjen e pavarësisë që populli shqiptar, me në krye Ismail Qemal bej Vlorën, kishte shpallur botërisht më 28 nëntor 1912.
Që pas periudhës së lavdishme të Heroit legjendar, Gjergj Kastrioti, kur Shqipëria u pushtua përfundimisht nga Perandoria Osmane, populli shqiptar se kishte ndërprerë asnjëherë luftën për të fituar lirinë e tij mirëpo, tani, përveç qëllimit madhor dhe aq të shumëpritur për t’u shkëputur përfunimisht nga Perandoria dhe për të qenë zot i fateve të tij, objektivi kryesor i Kuvendit të Vlorës ishte ruajtja e njësisë territoriale shqiptare, kundrejt ushtrive ballkanike, të cilat, në luftë kundër Perandorisë Osmane, e konsideronin Shqipërinë pjesë përbërëse të kësaj Perandorie dhe po depërtonin përditë e më thellë në truallin shqiptar, me qëllimin e qartë për ta ndarë e copëtuar mes tyre. Menjëherë pas nënshkrimit të Aktit të Pavarësisë, Ismail Qemali, i ngarkuar Kryetar i Qeverisë së Përkohëshme, njoftoi Fuqitë e Mëdha mbi këtë ndryshim të jetës politike të kombit shqiptar duke i dërguar, njëkohësisht, telegram Ministrive të Jashtme të aleatëve ballkanik ku, ndër të tjera shënonte:
“Shqiptarët gëzohen që mundën të hyjnë në familjen e popujve të lirë të Lindjes e, duke mos pasur tjetër qëllim veçse të jetojnë në paqe me të gjitha shtetet fqinje, shpresojnë:
Se ky ndryshim i jetës kombëtare edhe Qeveria e Përkohëshme kanë për t’u njohur prej Qeverisë së Madhërisë së Tij Mbretërore;
Se ç’do veprim armiqësor nga ana e ushtrive të Tij brenda në tokën kombëtare të tyre ka për të pushuar së vepruari edhe se gjithë viset thjesht shqiptare të pushtuara sot prej ushtrive të Aleatëve kanë për t’u lëshuar prapë.
Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme / Ismail Qemal”[1].
Padyshim, shtetet ballkanike, të etura për të pushtuar tokat shqiptare, nuk e morën parasysh vendimin e shqiptarëve dhe ushtritë e tyre vazhduan pushtimin e Shqipërisë, duke kryer kudo masakra ç’njerëzore ndaj popullsisë civile. Nga ana tjetër, Fuqitë e Mëdha, në ditët e para të dhjetorit e njohën në parim pavarësinë e Shqipërisë dhe Ministri i Jashtëm anglez, Edward Grey, për t’i dhënë fund konfliktit ballkanik, thirri me urgjencë mbledhjen e Konferencës së Ambasadorëve, në Londër. Duke qenë i bindur se “fjalën e fundit në çështjen e kufijve do ta thoshte diplomacia europiane”[2], Ismail Qemali mendoi ta kryesonte vetë delegacionin shqiptar, pranë Konferencës. Mirëpo në këtë drejtim ai u pengua, si nga Flota greke, që mbante të bllokuar Vlorën, ashtu edhe nga Qeveritë e Romës dhe Vienës të cilat “e këshilluan” se (sipas fjalëve të Ministrit të Jashtëm austro-hungarez, Berchtold): “në ato momente prania e tij në Shqipëri ishte e domosdoshme”[3]. Duke parë se Konferenca po fillonte punimet, Ismail Qemali mblodhi Këshillin e Ministrave dhe formuan një delegacion të përbërë nga personalitete shqiptare që ndodheshin jashtë vendit. Si anëtar të delegacionit u zgjodhën: Rasih Dino (kryetar), Mehmet Konica, Filip Noga dhe Sotir Kolea. Vetë Ismail Qemali porositi telegrafisht Rasih Dinon që delegacioni të mbronte me vendosmëri çështjen shqiptare dhe t’i paraqiste një “Memorandum Konferencës së Ambasadorëve për një pavarësi sa më të plotë të Shqipërisë: kufij etnikë, historikë e gjeografikë sa më të gjerë”[4].
Më 2 janar 1913, delegacioni shqiptar, i dorëzoi Ministrit të Jashtëm anglez, Edward Grey, Memorandumin me kërkesat shqiptare. “Sot që zgjidhja përfundimtare e problemit ballkanik ngrihet me forcë, -shkruhej në Memorandum, -populli shqiptar nuk do të durojë që të drejtat e tij të jenë pjesërisht të sakrifikuara e që e ardhmja e pavarësisë së tij të jetë ndërtuar mbi baza pak të qëndrueshme. Njëherësh parimi i vënë “Ballkani popujve ballkanikë” nuk mund të konceptohet dot me një ndarje që nuk është frymëzuar plotësisht nga rregulla sa njerëzore aq edhe të drejta. Pra nuk mund të vendoset paqja e plotë në gadishull derisa kufijtë që i janë njohur çdo entiteti politik s’do të jenë bazuar në vijat kufitare gjeografike e etnografike të çdo shteti. Fara e grindjes dhe e turbullimit do të mbetet gjithmonë e gjallë kur të vihen nën një pushtim të huaj toka të banuara në shumicë prej popullsisë shqiptare. Duke ngritur zërin në emër të popullit shqiptar, që përfaqëson në përgjithësi Qeveria jonë e Përkohëshme... kufijtë që kërkojmë ne janë këta: duke ndjekur një vijë demarkacioni, nisur nga kufijtë e mbretërisë malazeze që përfshijnë veçanërisht, me gjithë hiterlandet përkatëse, qytetet e Pejës, Mitrovicës, Prishtinës, të Shkupit e të Manastirit deri në Meçovë, duke u shtuar këtyre kufijve, kufijtë e sotëm deri në Prevezë. Duke kërkuar këtë caktim kufijsh, populli shqiptar ka për qëllim të mbajë me fqinjët e vet marrëdhënie sa të përzemërta aq dhe të qëndrueshme. Pavarësisht nga çështjet etnike, gjeografike e historike që mbizotërojnë në favor të këtij caktimi të arsyeshëm, është e dobishme të shtojmë se në zvogëlimin e kufijve natyrorë Evropa do ta rrezikojë shtetin shqiptar, duke e vënë në një pamundësi materiale për të bërë jetën e vet të merituar, mbasi do të jetë kështu i privuar në pikëpamje ekonomike nga burimet domosdo të nevojshme për zhvillimin e tij normal.... Populli shqiptar është i bindur që në rregullimin e konfliktit të sotëm, Fuqitë e Mëdha nuk do të lënë pas dore shqyrtimin e pikave të vëna në dukje me anë të këtij Memorandumi dhe nuk do të mbeten kurrë indiferente kundrejt kërkesave të drejta të një kombi të denjë për një fat më të mirë, i cili ka vuajtur në të kaluarën dhe e ka mbështetur në të ardhmen besimin e tij më të thellë e shpresat e tij më të shtrenjta”[5].

Siç shikohet në këtë “Memorandum”, kërkohej që brenda kufijve të shtetit të ri të përfshiheshin jo vetëm krahinat e banuara nga shqiptarët, por edhe ato krahina ku shqiptarët përbënin pakicën. Orientimi i Ismail Qemalit “ka mundësi që të jetë formuluar si një variant taktik... për të kundërbalancuar kërkesat absurde shoviniste ballkanike, me qëllim që pasi në Konferencë, brenda dhe jashtë saj, të bëheshin ballafaqimet e kompromiset, të sigurohej maksimumi i mundshëm i trungut etnik shqiptar”[6].

Ndërsa në kryeqytetin anglez vazhdonte punimet Konferenca e Ambasadorëve, Ismail Qemali, duke përfituar nga vizita që Duka Montpensier bëri në Vlorë, pa marrë parasysh kundërshtimet e Romës dhe Vienës, më 30 mars 1913, “i përshëndetur me brohoritje nga mbarë populli”[7], u nis me yachtin “Mékong” të Dukës, për në Europë. Në përbërje të delegacionit qeveritar ishte heroi legjendar kosovar Isa Boletini, Luigj Gurakuqi, Dhimitër Berati dhe dy djem të Ismail Qemalit, Et’hemi dhe Qazimi. Gjatë udhëtimit për në kryeqytetin anglez, Ismail Qemali ndaloi në Romë, Vien dhe Paris ku zhvilloi takime me Ministrat e Jashtëm të këtyre shteteve[8]. I bindur se fati i Shqipërisë varej pikërisht nga përfundimi i punimeve të Konferencës së Ambasadorëve, Ismail Qemali kohën më të madhe të misionit të tij diplomatik e kaloi në Londër, duke i kushtuar çështjes kombëtare tërë energjinë e tij, eksperiencën e madhe, miqësitë dhe lidhjet me diplomatët anglezë. Por, megjithë përpjekjet e tij të shumta, megjithë bindjen në legjitimitetin e kërkesave dhe shpresën në një zgjidhje sa më të drejtë të tyre, Konferenca mori një vendim jashtëzakonisht të padrejtë ndaj çështjes shqiptare. Vetë Ministri i Jashtëm anglez Grey, njëkohësisht kryetar i Konferencës, në përfundim të punimeve të saj, do “justifikohej” përpara “Dhomës së Komunëve” se: “Vështirësitë për të arritur një marrëveshje rreth kufijve të Shqipërisë ishin mjaft të mëdha.... Jam i bindur se kur ky vendim do njihet do jetë objekt i shumë kritikave nga ana e kujtdo që ka njohuri mbi gjendjen e brendëshme... Por duhet patur parasysh se objektivi kryesor ishte që të mbaheshin raporte të mira midis Fuqive të Mëdha dhe, duke qenë se ky akord mbi Shqipërinë kishte arritur këtë qëllim, u arrit një përfundim esencial në interes të paqes në Europë”[9].

Pa pritur përfundimin e punimeve të Konferencës, Ismail Qemali u kthye në Vlorë. “Simpatia që më treguan gjatë misionit tim, -do kujtonte më pas, -qe i vetmi ngushëllim për zemrën e plasur të Shqipërisë. Më shumë se gjysma e territorit të vendit tim iu dha Serbisë, Malit të Zi e Greqisë. Qytetet më të lulëzuara dhe rajonet më prodhimtare na ishin shkëputur. Shqipërisë i kishin mbetur, në përgjithësi, zonat më të thata dhe më shkëmbore. Kështu, të përplasur edhe njëherë në një dëshpërim të zi dhe me të ardhmen e errët të vendit tim që posa kish lindur, na mbeti ngushëllimi që të dëgjonim se duhej të sakrifikoheshim për interesat e përgjithshme të Europës. I nënshtruar fatit, por jo me kurajo të humbur, u riktheva në Shqipëri, i mbajtur vetëm nga mirazhi se kushte më të favorshme do t’i lejonin asaj në të ardhmen, që të realizonte aspiratat e saj të ligjshme”[10].

Megjithë vështirësitë e shumta që iu desh të përballonte gjatë periudhës së qeverimit të tij, krahas masave për të mbajtur të bashkuar vendin, Ismail Qemali nuk i rreshti përpjekjet për të larguar nga trualli shqiptar ushtritë pushtuese. I gjendur në një situatë të brendëshme mjaft të rënduar dhe për t’i dhënë fund përçarjes brenda vendit, më 22 janar 1914, Ismail Qemali, me një akt tejet demokratik, dha dorëheqjen nga Qeveria e Vlorës, dhe ia kaloi pushtetin përkohësisht Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, “me kusht që ky i fundit të merrte në dorë qeverisjen e gjithë Shqipërisë”[11]. Dy ditë pas dorëheqjes, më 24 janar 1914, ai u largua nga Shqipëria dhe, deri sa vdiq, jetoi kryesisht në Itali, Francë dhe Spanjë duke vazhduar përpjekjet në dobi të çështjes kombëtare, të përqëndruara kryesisht në sensibilizimin e opinionit publik europian ndaj çështjes shqiptare, nëpërmjet artikujve të ndryshëm në shtypin perëndimor.

Mjaft interesant, në këtë drejtim, është artikulli i gjatë “Shqipëria dhe shqiptarët”, që ai publikoi në revistën prestigjoze londineze, “Quarterly Review”[12], në faqet e së cilës kishin publikuar shkrimet e tyre dhe kishin bashkëpunuar personalitete të shquar si William Gifford, George Canning, Lord Byron, Walter Scott, Robert Southey, Ugo Foscolo, etj, etj. Në këtë shkrim, pasi jep një panoramë të shkurtër të historisë së popullit shqiptar, të dokeve dhe zakoneve, të vendit ku ata jetonin, të sakrificave të tyre në mbrojtje të lirisë, të luftës heroike nën udhëheqjen e Heroit Kombëtar Skënderbe, Ismail Qemali përshkruan qartë periudhën e vështirë që kaloi Shqipëria gjatë viteve 1908-1914, dhe “i tërheq vërejtje” Fuqive të Mëdha për qëndrimin e padrejtë që mbajtën ndaj popullit më të lashtë të Ballkanit, duke e sakrifikuar për të mbrojtur interesat e tyre. Duke e ditur që përfundimi i Luftës do i ulte sërish në tryezë Fuqitë, Ismail Qemali e mbyll shkrimin e tij duke i bërë thirrje Europës për të korrigjuar gabimin e tyre: “Jemi të bindur, -shkruante ai, -se një akt drejtësie në favorin tonë do të ishte me përfitim jo vetëm për ne, por edhe për ata që kërkuan zmadhimin e tyre në shkatërrimin tonë. Rindërtimi i bllokut ballkanik dhe garancia e indipendencës së tij, do të ishte një nga faktorët më efikas për paqen në Europë e në Botë. Kjo ndërtesë ballkanike mund të konsolidohet vetëm me forcimin e Shqipërisë, e cila përbën njërën nga të katër kolonat që e mbajnë për të mos u rrëzuar”[13].
Në prag të përfundimit të Luftës shqiptarët e Amerikës, të grumbulluar rreth “Partisë Politike”, duke vlerësuar patriotizmin dhe aftësitë e mëdha diplomatike të Protagonistit të Pavarësisë, e zgjodhën përfaqësues të tyre në Europë me mision “për të siguruar e garantuar pavarësinë e plotë politike dhe ekonomike të Shqipërisë e për të realizuar ndryshimet e nevojshme të kufijve shqiptarë, që të futeshin brenda kufirit ato toka, ose krahina, të banuara kryesisht nga shqiptarët, të cilat, Konferenca e Ambasadorëve e Londrës, më 1912-13, ia dha padrejtësisht Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi”[14].
“Jeta m’u përtërit, -u përgjigjej Ismail Qemali, -nga nderi që Partia Politike e gjithë të dashurit bashkëatdhetarë më bënë... Këtu në Paris, si në Londër e në Amerikë, kam shumë zotërinj politikanë që më janë zotuar për ndihmën e tyre si nëpër gazetat ashtu edhe nëpër qarqet politike. Përveç kësaj, kam një mik të vjetër, i cili që sot ka filluar të fitojë simpatinë e Kryetarit të Amerikës për çështjen tonë, dhe kam shpresë të arrijmë ndën një fitim të plotë për Shqipërinë. Ju lutem përsëri, të mos flini në këtë kohë kur armiqtë tanë po punojnë ditë e natë për të copëtuar Shqipërinë. Venizelloja, Pasiçi e të tjerë venë e vinë vetëm e vetëm për këtë shkak. Por e drejta jonë është kaq e fortë sa, një lëvizje nga ana jonë arrin të fitojë simpatinë e gjithë qeverive të mëdha... E mira jonë është pa dyshim që gjithë shqiptarët të jenë të bashkuar në këtë luftë kombëtare edhe delegatët e “Vatrës” si ata të “Partisë Politike” të përpiqen me shpirt e me zemër për bashkim...”[15].
Momentet e fundit të jetës
Në këto momente të fundit të jetës Ismail Qemali, me forca të përtërira, iu përvesh me energji të madhe detyrës së vështirë të mbrojtjes së çështjes kombëtare. Në korrespondencat që ai shkëmbeu me kryesinë e Partisë Politike, fatmirësisht të publikuara në gazetën e tyre “Albania”, shikohet qartë vizioni i tij politik. Ai u bënte thirrje bashkëatdhetarëve të tij që mos kursenin asgjë se koha nuk priste më: “Lërini të tjerët me ëndrrat e tyre, -u shkruante ai, -që të punojnë ashtu siç u pëlqen, për mbrojtjen e Shqipërisë, dhe patriotët e vërtetë duhet sot që të mos humbasin as një sekondë për shpëtimin e së dashurës Shqipëri se koha është shumë kritike... Lipset me çdo mënyrë të fitojmë Kosovën, Manastirin dhe Janinën, me gjithë Çamërinë. U lutem gjithë atdhetarëve të mos flenë edhe mos kursejnë as gjësendi për shpëtimin e Shqipërisë nga duart e armiqve... Nuk mund t’u them se si më digjet zemra kur shoh gjithë armiqtë tanë të përpiqen kundra Shqipërisë edhe po rri me gojë mbyllur. Eshtë e tepërt t’u them se si jam gati të jap edhe shpirtin që më ka mbetur për Shqipërinë. Unë shpresën nuk e kam te Bejlerët edhe Arkontët që kërkojnë të fitojnë titulla e princllëke: shpresa ime është në të zotët e opingave, që janë të zotët e vërtetë të Shqipërisë. Unë dua Shqipërinë nën regjimin demokratik federal për popullin shqiptar. Kam uzdajë te Zoti i madh, me ndihmën e gjithë patriotëve edhe mirëdashjet e njerëzisë, ta shoh pa vdekur Shqipërinë e dashur të lirë e të kënaqur duke pasur në gji të saj gjithë djemtë që ja kanë rrëmbyer egërsirat e Jugës edhe të Veriut...”[16].
Më 8 janar 1918, Presidenti amerikan Thomas Woodrow Wilson, publikoi një deklaratë mbi qëllimet e Luftës, e përbërë prej 14 pikash. Deklarata e Presidentit amerikan u dha kurajo mbarë patriotëve shqiptarë: “Thërrisni rroftë Amerika / Madhëria e tij Wilsoni / Me katërmëdhjetë pika / I thotë Evropës qëndroni”[17], do shkruante rilindasi i madh Fan Noli. Mbrojtja që Wilson i bëri çështjes shqiptare, ndërkohë që Fuqitë e Mëdha europiane thurrnin plane për ta zhdukur krejtësisht, duke e ndarë midis Serbisë (që kërkonte dalje në det nëpërmjet Shqipërisë), Italisë dhe Greqisë “si vende të qytetëruara” gjoja me mision “për të qytetëruar Shqipërinë”, ishte mjaft deçizive. Duke patur për bazë pikat e Deklaratës së tij, të cilat hidhnin poshtë çdo marrëveshje të fshehtë dhe u njihnin të drejtat legjitime kombeve të Ballkanit, Wilson do deklaronte se: “Qeveria amerikane është aq shumë kundër çdo vendimi që dëmton shqiptarët për të kënaqur jugosllavët, sa do të kundërshtonte çdo orvajtje për të dëmtuar jugosllavët në favor të Italisë. Presidenti është i mendimit që vështirësitë në mes të muhamedanëve dhe kristianëve do të keqësoheshin edhe më tepër sikur Shqipëria të vihej nën kontrollin e kombeve që nuk flasin po atë gjuhë dhe që nuk kanë të njëjtin regjim politik ose një pushtet ekonomik të barabartë... Në qoftë se nuk pranohet parimi që çështjet ndërkombëtare të rregullohen në bazë të arsyes dhe të drejtësisë; në qoftë se Fuqitë e Mëdha do t’i japin të drejtë dhe do të ndihmojnë shtetin që bërtet më fort dhe që ngul këmbë më tepër në kërkesat e tij në dëm të shtetit që ka më shumë të drejtë, në se Fuqitë e Mëdha do t’i japin të drejtë shtetit që përdor dhunën dhe forcën materiale për të vendosur ambicjet e tij dhe në qoftë se ata do të përulen përballë faktit të kryer dhe të ligjërojnë një gjendje ku dhunimi ka mbytur drejtësinë; në qoftë se ambicja e veshur me petkun e ndjenjës kombëtare do të shpërblehet në kurriz të një kombi të vogël dhe pa fuqi, shkurt në qoftë se bota e vjetër që i ka sjellë aq shumë mjerime njerëzimit do të vazhdojë edhe këtej e tutje, atëhere për qeverinë amerikane nuk ka ardhur ende koha që të bashkohet me Fuqitë e Mëdha të Evropës për të ndërtuar një Urdhër të ri ndërkombëtar”[18]. Nuk kishte sesi Ismail Qemali mos ta mbështeste fuqishëm deklaratën e Presidentit Wilson, të cilin ai e quajti “Apostol i Paqes edhe i lirisë së popujve” dhe vëmendja e tij u përqëndrua kryesisht në orientimin politik të Presidentit amerikan. Mirëpo ndërkohë, në Shqipëri, në dhjetor 1918, me mbështetjen e Italisë u formua Qeveria e Durrësit, një qeveri pro-italiane së cilës “iu njoh e drejta” e përfaqësimit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes. Ismail Qemali, edhe pse ishte përfaqësues i “Partisë Politike” të shqiptarëve të Amerikës, nuk mund të përfaqësonte “zyrtarisht” Shqipërinë në këtë Konferencë. Në një nga letrat e fundit që ai u dërgoi zgjedhësve të tij, shkruante se ishte thirrur nga Qeveria italiane për t’u bashkuar me “tre a gjashtë delegatë nga Shqipëria e Veriut, e Mesme dhe e Jugut dhe, së bashku me delegatët e Amerikës, të shkonin në Paris[19]. Në atë moment Ismail Qemali kishte nevojë për një akt “zyrtar” dhe këtë gjë mund ta siguronte vetëm me ndihmën e Qeverisë italiane. I gjendur në këtë pozitë, pa hezituar, ai pranoi ftesën dhe u nis për Itali, i shoqëruar nga dy djem të tij: Et’hemi dhe Qazimi. Më 9 dhjetor 1918 arriti në Genova por, më 20 dhjetor, përgjatë rrugës për Romë, u ndalua në Perugia, ku Qeveria Italiane i kish caktuar rezidencën, në Hotel Brufani, pasi “ata që e kishin ftuar nuk ndodheshin në kryeqytet”!![20].

Më 15 janar 1919, pasi priti më kot, gati një muaj në këtë “qytet të harruar” të Italisë, i drejtoi “Promemorien” e mëposhtme Kryeministrit italian Orlando, i cili ndodhej në Romë dhe përgatitej të shkonte në Paris, për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes. Kjo “Promemorje” është dokumenti i fundit shkruar prej tij dhe, jo vetëm që është një kryevepër diplomatike por, padyshim, nxjerr edhe njëherë në pah dashurinë e madhe karshi atdheut, të cilit i dedikoj gjithë jetën e tij, deri në ditët e fundit:
“Shkëlqesisë së Tij Orlando,
Kryetar i Këshillit të Ministrave
Romë
Përveç admirimit tim personal, me ndjenjën e dëshirës së përfaqësimit të idealeve shqiptare, realizimit të të cilave i kam kushtuar gjithë jetën time, e ndjej për detyrë t’i besoj shpresat e mia, për lirinë e vendit tim, në mbështetjen dhe mbrojtjen e lartë të Italisë, martirizimi i gjatë i së cilës ka qenë njëkohësisht po aq i madh sa edhe vet historia e saj e lavdishme dhe, triumfuese me luftrat mbinjerëzore, u ka siguruar përgjithmonë popujve të shtypur lirinë.
Duke qenë emëruar, në bazë të një akti formal të shqiptarëve të Amerikës, në cilësinë e delegatit, për të mbrojtur, pranë Konferencës së Paqes, të drejtat e Shqipërisë dhe për të kërkuar rikthimet e territoreve të shkëputura më parë dhe, duke përfituar gjithashtu nga ftesa bujare, komunikuar nga Ambasada Mbretërore në Madrid, pasi vura në dijeni zgjedhësit e mi dhe u porosita të kenë besim të plotë, u nxitova të nisem për Romë, për t’u vënë në shërbim të Qeverisë Mbretërore, për të bashkërenduar qëllimet tona në përputhje me pikpamjet Tuaja të larta. Edhe pse, i hidhëruar nga privimi i të drejtës për t’ju paraqitur personalisht Shkëlqesisë Suaj falenderimet dhe kërkesat legjitime të popullit shqiptar për rivendikimet territoriale të tij, fatet e të cilave varen nga dashamirësia dhe nga një mbështetje Juaj e fortë, pa asnjë hezitim, duke iu nënshtruar fatit, ndodhem në Peruxhia, në pritje të udhëzimeve Tuaja.
Megjithatë, duke qenë se Konferenca e Paqes, e cila do vendosë të ardhmen e njerëzimit si dhe fatin përfundimtar të Shqipërisë, fillon së shpejti punimet, edhe pse kujdesi i madh i Shkëlqesisë Suaj përbën një garanci për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të Shqipërisë, misioni im si përfaqësues i shqiptarëve të Amerikës dhe patriotizmi im i zjarrtë më diktojnë dëshirën legjitime dhe detyrën e shenjtë për të qenë pranë jush dhe për të ndjekur nga afër vendimet rreth fatit të vendit tim dhe të Orientit, aq më tepër që për këtë qëllim kam përgatitur një studim, i cili ka lidhje me origjinën e racës sonë, zonën etnografike dhe të drejtat historiko-gjeografike të Shqipërisë, të cilat do të dëshiroja t’ia paraqisja Konferencës dhe opinionit publik, sigurisht pasi të merrja edhe aprovimin Tuaj.
I lutem Shkëlqesisë Suaj që të marrë në konsideratë të veçantë lutjet e mia duke më trasmetuar telegrafisht porosit dhe sugjerimet Tuaja.
Ismail Kemal
15 Janar 1919.
Në rast se është nisur, ju lutem dërgojani në Paris”[21].

I gjendur në një izolim të plotë, pa asnjë lajm nga Qeveria italiane dhe në pamundësi lëvizjeje, më 24 janar, Ismail Qemali përgatiti një konferencë për gazetarët. “Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odën e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët....”(21). Dy ditë më pas dha frymë, në moshën 75-vjeçare, në rrethana akoma të dyshimta dhe me endrrën e tij “që ta shikonte pa vdekur Shqipërinë Etnike”, të parealizuar.
Sot kjo ëndërr filloi të realizohet ndërsa fjalët e tij profetike, gjatë një mitingu në Vlorë, më 21 tetor 1913: “Ne shpresën nuk duhet ta humbasim; gjithmonë duhet t’a kemi parasysh që Kosova ka qenë dhe do jetë shqiptare”[22], pas 95 vjetësh, u bënë realitet.


Referencat:
1, Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok. 213, f.240; Lef Nosi “Dokumenta Historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, Elbasan, Gusht 1924, Nr.6, f.172.
2/3, Kaliopi Naska “Ismail Qemali në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, Tiranë 1987, f.153.
4, Teuta Hoxha “Ismail Qemali...”, dok. 250, f.270.
5, Teuta Hoxha “Ismail Qemali...”, dok.265, f.282; “Une démarche albanaise à Londres”, “Le Temps”, Paris, 04 janar 1913;
6, Kaliopi Naska “Ismail Qemali...”, f.155.
7, “La question albanaise”, “Le Figaro”, Paris, 02 Prill 1913;
8, “Ismail Kemal bey à Vienne”, “Le Temps”, Paris, 16 prill 1913; “Au ministère des affaires ètrangères”, “Le Temps”, Paris, 29 prill 1913.
9, Renzo Falaschi “L’azione di Ismail Kemal per la creazione di uno stato albanese indipendente e democratico”, Roma, Janar 1998.
10, “The Memoirs of Ismail Kemal Bey”, edited by Sommerville Story, London 1920, f.377; “Quarterly Review”, Nr.452, korrik 1917, f.161.
11, Kaliopi Naska “Ismail Qemali...”, f.196.
12, “Quarterly Review”, London, Nr.452, korrik 1917, f.140.
13, “The Memoirs of Ismail Kemal...”, f.386; “Quarterly Review”..., f.168.
14, William Morton Fullerton, parathënie në: “The Memoirs of Ismail Kemal...”, f.xviii.
15, Letër e Ismail Qemalit, drejtuar “Partisë Politike” të shqiptarëve të Amerikës, 26 nëntor 1917 (“Albania”, W.M. USA, Nr.1, 28 shkurt 1918, f.2); “Ismail Kemal Bey, Accepting Leadership, Urges Party Unity”, “The New York Times”, New York, 14 nëntor 1917.
16, Nga letra të Ismail Qemalit drejtuar “Partisë Politike”: Paris, 26 nëntor 1917; Madrid, 7 nëntor 1918; Madrid, 17 nëntor 1918; Barcelonë, 29 nëntor 1918; Barcelonë, 6 dhjetor 1918.
17/18, Prof.Koli Xoxi “Profeti i Paqes njerëzore”, në “Studime historike me karakter shkencor dhe recensione veprash”, Tiranë 2006, f.491; po aty, f.493.
19, Letër e Ismail Qemalit “Partisë Politike”, Madrid, 17 nëntor 1918.
20, Skënder Luarasi “Ismail Qemali - Jeta dhe vepra”, Tiranë 1962, f.89.
21, Renzo Falaschi “Ismail Kemal Bey Vlora - Il pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani”, Roma 1985, f.225.
22, “Perlindja e Shqipëniës”, Vlonë, 5 nëntor 1913, Vit’I, Nr.22, f.2.

24 shkurt 2008