19.12.2024, 11:35
Ismail Qemali, Të fshehtat e udhëtimit Trieste-Durrës
Darling Ismail Vlora
Të përshkruash peripecitë e udhëtimit të Ismail Qemalit dhe grupit të patriotëve, që e shoqëruan nga Durrësi për në Vlorë, “bëhet një roman më vete”(1), shkruan Dhimitër Zografi, një nga delegatët e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Pothuajse të gjithë ata që morrën pjesë në këtë ngjarje të madhe të historisë së vendit tonë, që nga vetë Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, Mit’hat Frashëri, Rexhep Mitrovica, Mustafa Kruja, Qemal Elbasani, etj., etj, i hodhën në letër kujtimet e tyre, duke na ndihmuar kështu të ndërtojmë itinerarin që ndoqën delegatët, me në krye Ismail Qemalin, nga Durrësi për në Vlorë. Mirëpo, përsa i përket udhëtimit të Ismail Qemalit dhe 14 patriotëve, që e shoqëruan nga Trieste (atëhere port i Perandorisë Austro-Hungareze) deri në Durrës, është folur shumë pak apo më saktë, është përmendur vetëm fakti se ai erdhi në Durrës nga Trieste. Aty këtu, nëpër kujtime apo edhe studime të mëvonshme, është përmendur se anija që shoqëroi Ismail Qemalin në Durrës ishte e shoqërisë së lundrimit të Lloyd-it Austriak. Renzo Falaschi, në punimin “Ismail Kemal Bey Vlora - Il Pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani” (Roma 1985, f.29), shkruan se Ismail Qemali hypi në anijen “Brünn”, e cila e shoqëroi në Durrës, duke bërë një ndalesë jashtë programi. Kaliopi Naska shkruan se kjo anije quhej “Linx” (“Ismail Qemali në lëvizjen kombëtare shqiptare”, Tiranë 1987, f.129). Eqrem bej Vlora shkruan se “më 22 nëntor Ismail beu i hipi anijes së Lojdit të linjës ekspres Trieste-Aleksandri, por që kishte marrë urdhër të ndalonte në Durrës” (“Kujtime”, V.I, f.314); Hysni Daja shkruan se “Ismail Qemali së bashku me Luigj Gurakuqin, Kristo Meksin, Dhimitër Beratin etj., nën influencën e ministrit të Jashtëm austro-hungarez hipën në vaporin “Bruck” dhe me anën e një barke zbarkuan në Durrës” (“200 vjet me trungun e Myftar Sevranit”, Tiranë 2002, f.139); Safa Vlora shkruan se “Vjena i vuri Ismail beut në dispozicion një anije lufte për ta shpurë në Shqipëri të mos pengohet nga bllokada greke” (“Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.xv), etj.
Por si qëndron e vërteta e këtij udhëtimi? Në këtë rast në ndihmë na vjen shtypi europian i kohës, i cili ndiqte me shumë kujdes lëvizjet e Ismail Qemalit gjatë misionit të tij në mbrojtje të çështjes shqiptare. Duke ndjekur të dhënat që na ofrojnë gazetat e njohura franceze “Le Temps”, “Le Figaro”, “La Croix” dhe “L’Ouest-Eclair”, mund të ndërtojmë ekzaktësisht itinerarin që ndoqi Ismail Qemali nga Triestja në Durrës.
Ndërsa ndodhej në Vjenë, siç shkruan edhe vetë, Ismail Qemali mori një telegram nga një mik prej Budapesti, i cili e ftonte të shkonte “atje për t’u takuar me një person me pozitë të lartë”(2). Personi i parë që Ismail Qemali takoi në Budapest ishte Konti Andrassy, një politikan hungarez me një eksperiencë të gjatë, djali i dytë i Kontit Andrassy (ish-Kryeministër i Qeverisë Hungareze dhe ish-Ministër i Jashtëm i Perandorisë). Konti Andrassy ishte caktuar me detyrë për të zhvilluar takime diplomatike, që kishin qëllim të drejtëpërdrejtë me luftën që po zhvillohej në Ballkan. Nëpërmjet Andrassy-it, Ismail Qemali, u takua me Kontin Hadik, Kryeministri i ardhshëm i Perandorisë, i cili e njoftoi se personi që dëshironte të takohej me Ismail Qemalin ishte pikërisht Ministri i Jashtëm i Perandorisë, Konti Berchtold. Po atë mbrëmje, në shtëpinë e Kontit Hadik, Ismail Qemali zhvilloi takimin më të rëndësishëm në prag të pavarësisë. Ky takim, sidomos gjatë atyre ditëve kur Ministri i Jashtëm austro-hungarez ishte i zhytur krejtësisht në aktivitetin e tij diplomatik, për shkak të ndryshimit rrënjësor që kishte marrë fati i luftës, tregon qartë, jo vetë interesin e qeverisë austro-hungareze ndaj çështjes shqiptare, por edhe rëndësinë që kishte Ismail Qemali në qarqet politike europiane e sidomos ato vieneze. Edhe pse nuk dihen hollësitë e bisedës së Ismail Qemalit me tre përfaqësuesit e lartë austro-hungarez, por duke parë rrjedhën e ngjarjeve, kuptohet se në këtë takim u morën vendimet përfundimtare mbi të ardhmen e Shqipërisë. Duke qenë se Ismail Qemali nuk kishte “zyrtarisht” asnjë funksion qeveritar, njëkohësisht për të mënjanuar ç’do dyshim lidhur me ndërhyrjen e Austrisë në konfliktin ballkanik, ky takim u zhvillua në fshehtësi të plotë. Lidhur me suksesin e aksionit të Ismail Qemalit në Shqipëri, Berchtold nuk ishte shumë optimist, mirëpo Ismail Qemali i kërkoi vetëm të bënte të mundur udhëtimin e tij në Shqipëri, pa arritur ushtria serbe, duke e siguruar se përsa i përkiste gjendjes së brendëshme në Shqipëri, lidhur me shpalljen e pavarësisë, të gjithë ishin të bashkuar. Dhe ashtu ndodhi. Berchtoldi vuri në dispozicion të Ismail Qemalit dhe shokëve të tij dy anije të Lloyd-it Austriak: anijen “Brünn” dhe “Graf Wurmbrand”. “Brünn” do t’i shoqëronte nga Trieste në Brindizi ndërsa “Graf Wurmbrand” do t’i merrte në det të hapur për t’i shoqëruar në Durrës. Pikërisht, dhe nuk mund të jetë një rastësi, menjëherë pas takimit me Berchtold-in, Ismail Qemali i dërgoi të birit, Et’hem bej Vlorës, dhe Komisionit përgatitor për Shpalljen e Pavarësisë, në Vlorë, telegramin e mëposhtëm:
Budapest, 16 nëntor 1912
Përpara së premtes arrij në Durrës. E mbledhura e përfaqësuesve në Durrës ose në Vlorë është e domosdoshme. I thirrni të gjithë. Gjersa të vij unë mbani qetësi e bashkim. Çështja jonë politike u sigurua përfundimisht
Ismail Qemal (3)
Më 18 nëntor 1912 Ismail Qemali u nis nga Budapesti dhe mëngjesin e 19 nëntorit arriti në Trieste. Pas një ndalese të shkurtër, në “Excelsior Palace-Hotel”, në orën 14:00, shoqëruar nga 14 patriotë, midis të cilëve: i biri i tij Qazim Vlora, Luigj Gurakuqi, Pandeli Cale, Dhimitër Berati, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Spiridon Ilo, etj, Ismail Qemali u nis nga Trieste për në Durrës.
Të nesërmen, gazeta “Il Piccolo” e Triestes, do publikonte një intervistë të shkrurtër të udhëheqësit shqiptar. Përgjatë gjithë udhëtimit, nga Konstantinopoli në Trieste, udhëtim që zgjati më pak se një muaj, janë të shumta intervistat që Ismail Qemali lëshoi në shtypin europian, duke kërkuar që të sensibilizonte opinionin publik mbi të drejtat legjitime të popullit shqiptar, për të jetuar i lirë përkrah popujve të tjerë të ballkanit. Në këtë intervistë të shkurtër dhënë korrespondentit të “Il Piccolo”, Ismail Qemali do deklaronte hapur atë ç’ka do ndodhte në Shqipëri, menjëherë pas mbërritjes së tij: “Një gjë fare e thjeshtë, por që ne e dëshirojmë me gjith shpirt: Shpallja e Pavarësisë së Atdheut tonë”(4).
Sapo linte Triesten, në bordin e “Brünn”, u përhap fjala se midis pasagjerëve ndodhej “princi shqiptar” Ismail Qemali me shoqëruesit e tij (kjo ishte përshtypja që kish lënë Ismail Qemali tek pasagjerët e anijes). “Në fakt, -shkruante një pasagjer i “Brünn”, -ne pamë se Ismail Qemal beu udhëtonte në klasin e parë. Ai është një burrë i moshuar. I rrethuar nga një duzinë shoqëruesish, ai duket serioz dhe simpatik... Unë pata rastin të bisedoj një çast me një nga shoqëruesit e princit, një burrë që fliste shkëlqyeshëm greqisht dhe italisht, nga i cili mora vesh se misioni i tyre ishte që t’i jepnin Shqipërinë shqiptarëve”(5). Në përputhje me programin, “Brünn” ndaloi në portin e Brindizit, më 20 nëndor. Rreth orës 10:00, të po asaj mbrëmje, anija la portin italian. Në det të hapur atë e priste anija tjetër e Lloyd-it austriak, “Wurmbrand”. Nga “Brünn”, Ismail Qemali dhe patriotët që e shoqëronin, nën sytë kureshtarë të pasagjerëve, shkuan në anijen “Wurmbrand”, ku kaluan natën dhe, të nesërmen në mëngjes, 21 nëndor, zbritën në Durrës.
Përveç një kontrolli nga ana e dy anijeve greke, të cilat mbanin të bllokuar Vlorën, zbritja në qytetin e Durrësit kaloi pa asnjë incident. Patriotët durrsakë, të lajmëruar që më parë, i kishin marrë të gjitha masat e duhura për sigurimin e jetës së Ismail Qemalit dhe shokëve që e shoqëronin. Ishte vendosur që Ismail Qemali, për sa kohë do qëndronte në Durrës, do strehohej në shtëpinë e Dom Nikollë Kaçorrit; për të evituar ç’do tentativë helmimi të mundshëm, nga forcat antikombëtare, ushqimi do përgatitej në shtëpinë e patriotit Abaz Çelkupa; Hamid Toptani, komandant i forcave rezerviste, në bashkëpunim me komandantin e xhandarmërisë, Hysen Kërtusha, kishin marrë masat për të qenë në gadishmëri kundrejt çdo tentative arrestimi ndaj Ismail Qemalit dhe shokëve të tij; ishin caktuar personat që do të ndihmonin zbritjen e Ismail Qemalit nga anija në breg, etj(6).
Sapo u mor vesh arritja e Ismail Qemalit, paria e qytetit shkoi në bord të anijes për ta takuar, ndërsa “Mytesarifi e priti atë në molo, ku megjithëse ishte mëngjes, ishte mbledhur një shumicë e madhe njerëzish dhe një repart rezervistësh që qëndronte për nder”(7).... Më pas ja lejmë vendin historisë që njohim për të vazhduar deri në Vlorë.
Referenca
(1) Bardhosh Gaçe “Ata që shpallën Pavarësinë Kombëtare”, Tiranë 1997, f.197;
(2) “Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.261;
(3) Et’hem bej Vlora, menjëherë pasi mori telegramin nga Ismail Qemali, në marrëveshje me parinë e vendit, dërgoi një telegram qarkor në të Gjithë Shqipërinë, që delegatët e zgjedhur të dërgoheshin pa humbur kohë për në Vlorë. Krahinat e qytetet e Kosovës, Ismail Qemali i lajmëroi vetë, nga Trieste, dhe i ftoi të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Kuvend.
-Lef Nosi “Dokumenta Historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, Elbasan 1924, Nr.1, f.5;
-Skënder Luarasi “Ismail Qemali - Jeta dhe vepra”, Tiranë 1962, f.71;
-Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok.186, f.220;
-Renzo Falaschi “Ismail Kemal bey Vlora - Il pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani”, Roma 1985, f.114;
-Kaliopi Naska “Ismail Qemali në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, Tiranë 1987, f.128;
-Bardhosh Gaçe «Lëvizja Kombëtare në Vlorë, 1878-1912», Tiranë 1999, f.124;
(4) Renzo Falaschi “Ismail Kemal...”, f.117;
(5) “A Durazzo - l’arrivée de Ismail Kemal Bey”, “Le Figaro”, Paris, 29/11/1912, f.2;
(6) Sali Hidri “Durrësi... 1900-1939”, Tiranë 1997, f.124;
(7) Bardhosh Gaçe “Lëvizja Kombëtare...”, Tiranë 1999, f.16;
Darling Ismail Vlora
Të përshkruash peripecitë e udhëtimit të Ismail Qemalit dhe grupit të patriotëve, që e shoqëruan nga Durrësi për në Vlorë, “bëhet një roman më vete”(1), shkruan Dhimitër Zografi, një nga delegatët e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Pothuajse të gjithë ata që morrën pjesë në këtë ngjarje të madhe të historisë së vendit tonë, që nga vetë Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, Mit’hat Frashëri, Rexhep Mitrovica, Mustafa Kruja, Qemal Elbasani, etj., etj, i hodhën në letër kujtimet e tyre, duke na ndihmuar kështu të ndërtojmë itinerarin që ndoqën delegatët, me në krye Ismail Qemalin, nga Durrësi për në Vlorë. Mirëpo, përsa i përket udhëtimit të Ismail Qemalit dhe 14 patriotëve, që e shoqëruan nga Trieste (atëhere port i Perandorisë Austro-Hungareze) deri në Durrës, është folur shumë pak apo më saktë, është përmendur vetëm fakti se ai erdhi në Durrës nga Trieste. Aty këtu, nëpër kujtime apo edhe studime të mëvonshme, është përmendur se anija që shoqëroi Ismail Qemalin në Durrës ishte e shoqërisë së lundrimit të Lloyd-it Austriak. Renzo Falaschi, në punimin “Ismail Kemal Bey Vlora - Il Pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani” (Roma 1985, f.29), shkruan se Ismail Qemali hypi në anijen “Brünn”, e cila e shoqëroi në Durrës, duke bërë një ndalesë jashtë programi. Kaliopi Naska shkruan se kjo anije quhej “Linx” (“Ismail Qemali në lëvizjen kombëtare shqiptare”, Tiranë 1987, f.129). Eqrem bej Vlora shkruan se “më 22 nëntor Ismail beu i hipi anijes së Lojdit të linjës ekspres Trieste-Aleksandri, por që kishte marrë urdhër të ndalonte në Durrës” (“Kujtime”, V.I, f.314); Hysni Daja shkruan se “Ismail Qemali së bashku me Luigj Gurakuqin, Kristo Meksin, Dhimitër Beratin etj., nën influencën e ministrit të Jashtëm austro-hungarez hipën në vaporin “Bruck” dhe me anën e një barke zbarkuan në Durrës” (“200 vjet me trungun e Myftar Sevranit”, Tiranë 2002, f.139); Safa Vlora shkruan se “Vjena i vuri Ismail beut në dispozicion një anije lufte për ta shpurë në Shqipëri të mos pengohet nga bllokada greke” (“Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.xv), etj.
Por si qëndron e vërteta e këtij udhëtimi? Në këtë rast në ndihmë na vjen shtypi europian i kohës, i cili ndiqte me shumë kujdes lëvizjet e Ismail Qemalit gjatë misionit të tij në mbrojtje të çështjes shqiptare. Duke ndjekur të dhënat që na ofrojnë gazetat e njohura franceze “Le Temps”, “Le Figaro”, “La Croix” dhe “L’Ouest-Eclair”, mund të ndërtojmë ekzaktësisht itinerarin që ndoqi Ismail Qemali nga Triestja në Durrës.
Ndërsa ndodhej në Vjenë, siç shkruan edhe vetë, Ismail Qemali mori një telegram nga një mik prej Budapesti, i cili e ftonte të shkonte “atje për t’u takuar me një person me pozitë të lartë”(2). Personi i parë që Ismail Qemali takoi në Budapest ishte Konti Andrassy, një politikan hungarez me një eksperiencë të gjatë, djali i dytë i Kontit Andrassy (ish-Kryeministër i Qeverisë Hungareze dhe ish-Ministër i Jashtëm i Perandorisë). Konti Andrassy ishte caktuar me detyrë për të zhvilluar takime diplomatike, që kishin qëllim të drejtëpërdrejtë me luftën që po zhvillohej në Ballkan. Nëpërmjet Andrassy-it, Ismail Qemali, u takua me Kontin Hadik, Kryeministri i ardhshëm i Perandorisë, i cili e njoftoi se personi që dëshironte të takohej me Ismail Qemalin ishte pikërisht Ministri i Jashtëm i Perandorisë, Konti Berchtold. Po atë mbrëmje, në shtëpinë e Kontit Hadik, Ismail Qemali zhvilloi takimin më të rëndësishëm në prag të pavarësisë. Ky takim, sidomos gjatë atyre ditëve kur Ministri i Jashtëm austro-hungarez ishte i zhytur krejtësisht në aktivitetin e tij diplomatik, për shkak të ndryshimit rrënjësor që kishte marrë fati i luftës, tregon qartë, jo vetë interesin e qeverisë austro-hungareze ndaj çështjes shqiptare, por edhe rëndësinë që kishte Ismail Qemali në qarqet politike europiane e sidomos ato vieneze. Edhe pse nuk dihen hollësitë e bisedës së Ismail Qemalit me tre përfaqësuesit e lartë austro-hungarez, por duke parë rrjedhën e ngjarjeve, kuptohet se në këtë takim u morën vendimet përfundimtare mbi të ardhmen e Shqipërisë. Duke qenë se Ismail Qemali nuk kishte “zyrtarisht” asnjë funksion qeveritar, njëkohësisht për të mënjanuar ç’do dyshim lidhur me ndërhyrjen e Austrisë në konfliktin ballkanik, ky takim u zhvillua në fshehtësi të plotë. Lidhur me suksesin e aksionit të Ismail Qemalit në Shqipëri, Berchtold nuk ishte shumë optimist, mirëpo Ismail Qemali i kërkoi vetëm të bënte të mundur udhëtimin e tij në Shqipëri, pa arritur ushtria serbe, duke e siguruar se përsa i përkiste gjendjes së brendëshme në Shqipëri, lidhur me shpalljen e pavarësisë, të gjithë ishin të bashkuar. Dhe ashtu ndodhi. Berchtoldi vuri në dispozicion të Ismail Qemalit dhe shokëve të tij dy anije të Lloyd-it Austriak: anijen “Brünn” dhe “Graf Wurmbrand”. “Brünn” do t’i shoqëronte nga Trieste në Brindizi ndërsa “Graf Wurmbrand” do t’i merrte në det të hapur për t’i shoqëruar në Durrës. Pikërisht, dhe nuk mund të jetë një rastësi, menjëherë pas takimit me Berchtold-in, Ismail Qemali i dërgoi të birit, Et’hem bej Vlorës, dhe Komisionit përgatitor për Shpalljen e Pavarësisë, në Vlorë, telegramin e mëposhtëm:
Budapest, 16 nëntor 1912
Përpara së premtes arrij në Durrës. E mbledhura e përfaqësuesve në Durrës ose në Vlorë është e domosdoshme. I thirrni të gjithë. Gjersa të vij unë mbani qetësi e bashkim. Çështja jonë politike u sigurua përfundimisht
Ismail Qemal (3)
Më 18 nëntor 1912 Ismail Qemali u nis nga Budapesti dhe mëngjesin e 19 nëntorit arriti në Trieste. Pas një ndalese të shkurtër, në “Excelsior Palace-Hotel”, në orën 14:00, shoqëruar nga 14 patriotë, midis të cilëve: i biri i tij Qazim Vlora, Luigj Gurakuqi, Pandeli Cale, Dhimitër Berati, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Spiridon Ilo, etj, Ismail Qemali u nis nga Trieste për në Durrës.
Të nesërmen, gazeta “Il Piccolo” e Triestes, do publikonte një intervistë të shkrurtër të udhëheqësit shqiptar. Përgjatë gjithë udhëtimit, nga Konstantinopoli në Trieste, udhëtim që zgjati më pak se një muaj, janë të shumta intervistat që Ismail Qemali lëshoi në shtypin europian, duke kërkuar që të sensibilizonte opinionin publik mbi të drejtat legjitime të popullit shqiptar, për të jetuar i lirë përkrah popujve të tjerë të ballkanit. Në këtë intervistë të shkurtër dhënë korrespondentit të “Il Piccolo”, Ismail Qemali do deklaronte hapur atë ç’ka do ndodhte në Shqipëri, menjëherë pas mbërritjes së tij: “Një gjë fare e thjeshtë, por që ne e dëshirojmë me gjith shpirt: Shpallja e Pavarësisë së Atdheut tonë”(4).
Sapo linte Triesten, në bordin e “Brünn”, u përhap fjala se midis pasagjerëve ndodhej “princi shqiptar” Ismail Qemali me shoqëruesit e tij (kjo ishte përshtypja që kish lënë Ismail Qemali tek pasagjerët e anijes). “Në fakt, -shkruante një pasagjer i “Brünn”, -ne pamë se Ismail Qemal beu udhëtonte në klasin e parë. Ai është një burrë i moshuar. I rrethuar nga një duzinë shoqëruesish, ai duket serioz dhe simpatik... Unë pata rastin të bisedoj një çast me një nga shoqëruesit e princit, një burrë që fliste shkëlqyeshëm greqisht dhe italisht, nga i cili mora vesh se misioni i tyre ishte që t’i jepnin Shqipërinë shqiptarëve”(5). Në përputhje me programin, “Brünn” ndaloi në portin e Brindizit, më 20 nëndor. Rreth orës 10:00, të po asaj mbrëmje, anija la portin italian. Në det të hapur atë e priste anija tjetër e Lloyd-it austriak, “Wurmbrand”. Nga “Brünn”, Ismail Qemali dhe patriotët që e shoqëronin, nën sytë kureshtarë të pasagjerëve, shkuan në anijen “Wurmbrand”, ku kaluan natën dhe, të nesërmen në mëngjes, 21 nëndor, zbritën në Durrës.
Përveç një kontrolli nga ana e dy anijeve greke, të cilat mbanin të bllokuar Vlorën, zbritja në qytetin e Durrësit kaloi pa asnjë incident. Patriotët durrsakë, të lajmëruar që më parë, i kishin marrë të gjitha masat e duhura për sigurimin e jetës së Ismail Qemalit dhe shokëve që e shoqëronin. Ishte vendosur që Ismail Qemali, për sa kohë do qëndronte në Durrës, do strehohej në shtëpinë e Dom Nikollë Kaçorrit; për të evituar ç’do tentativë helmimi të mundshëm, nga forcat antikombëtare, ushqimi do përgatitej në shtëpinë e patriotit Abaz Çelkupa; Hamid Toptani, komandant i forcave rezerviste, në bashkëpunim me komandantin e xhandarmërisë, Hysen Kërtusha, kishin marrë masat për të qenë në gadishmëri kundrejt çdo tentative arrestimi ndaj Ismail Qemalit dhe shokëve të tij; ishin caktuar personat që do të ndihmonin zbritjen e Ismail Qemalit nga anija në breg, etj(6).
Sapo u mor vesh arritja e Ismail Qemalit, paria e qytetit shkoi në bord të anijes për ta takuar, ndërsa “Mytesarifi e priti atë në molo, ku megjithëse ishte mëngjes, ishte mbledhur një shumicë e madhe njerëzish dhe një repart rezervistësh që qëndronte për nder”(7).... Më pas ja lejmë vendin historisë që njohim për të vazhduar deri në Vlorë.
Referenca
(1) Bardhosh Gaçe “Ata që shpallën Pavarësinë Kombëtare”, Tiranë 1997, f.197;
(2) “Kujtimet e Ismail Qemal Vlorës”, përkthyer nga anglishtja prej Reshad Agajt, Toronto (CA) 1968, f.261;
(3) Et’hem bej Vlora, menjëherë pasi mori telegramin nga Ismail Qemali, në marrëveshje me parinë e vendit, dërgoi një telegram qarkor në të Gjithë Shqipërinë, që delegatët e zgjedhur të dërgoheshin pa humbur kohë për në Vlorë. Krahinat e qytetet e Kosovës, Ismail Qemali i lajmëroi vetë, nga Trieste, dhe i ftoi të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Kuvend.
-Lef Nosi “Dokumenta Historike për t’i shërbye historiës tonë kombëtare”, Elbasan 1924, Nr.1, f.5;
-Skënder Luarasi “Ismail Qemali - Jeta dhe vepra”, Tiranë 1962, f.71;
-Teuta Hoxha “Ismail Qemali - Përmbledhje dokumentash”, Tiranë 1982, dok.186, f.220;
-Renzo Falaschi “Ismail Kemal bey Vlora - Il pensiero e l’opera attraverso i documenti italiani”, Roma 1985, f.114;
-Kaliopi Naska “Ismail Qemali në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare”, Tiranë 1987, f.128;
-Bardhosh Gaçe «Lëvizja Kombëtare në Vlorë, 1878-1912», Tiranë 1999, f.124;
(4) Renzo Falaschi “Ismail Kemal...”, f.117;
(5) “A Durazzo - l’arrivée de Ismail Kemal Bey”, “Le Figaro”, Paris, 29/11/1912, f.2;
(6) Sali Hidri “Durrësi... 1900-1939”, Tiranë 1997, f.124;
(7) Bardhosh Gaçe “Lëvizja Kombëtare...”, Tiranë 1999, f.16;