19.12.2024, 11:26
ISMAIL QEMALI SHPREHEJ “QAZIMI ËSHTË MEMORJA IME!”
Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!
Dëshmitarët pohojnë se dokumentacionin e ka marrë përgjegjësi për ekzekutimin e përmbarimit të vendimeve të eksproprijimit dhe çështjeve pronësoro-juridike të Komunës së Strugës, me gjasë se e ka ditur vlerën e tyre(?!), ndërsa librat mbase janë hedhur në deponinë e qytetit të Strugës dhe janë djegur (?!).
Poashtu flitet se një sasi e librave nga biblioteka e madhe dhe e pasur e Qazim bej Qemalit, ka mundur ti shpëtojë djegjes, duke pasë parasysh faktin se personi që ka bërë pastrimin e qytetit, ka bartur llomet dhe hedhurinat drejt deponisë së qytetit, asokohe e kishte djalin në Shkollën Normale në Shkup?! Këto të dhëna, më shtonin shpresën se mos vallë do të gjejmë së paku ndonjë gjurmë nga kjo bibliotekë, ose ndonjë dokument, shpresë që edhe sot nuk është shuar se mos ka shpëtuar diçka nga pasuria e Qazim bej Qemalit.
Mirëpo, për fat të keq, të gjitha përpjekjet e gjertanishme, nuk kanë dhënë ndonjë rezultat të pritur e të dëshiruar, edhe pse, këto të dhëna mund të konsiderohen shumë të sakta. Mirëpo, periudha e viteve ’81, pas ngjarjeve të njohura të Revolucionit shqiptar në Kosovë, kur Maqedonia u bë poligon eksperimental për dhunën ndaj shqiptarëve, kur policia hynte në çdo shtëpi për të bastisur dhe mezi priste që të gjejë diçka nga shënime të karakterit të tillë, ka mundësi që këto libra të jenë asgjësuar, djegur ose kush e din se ku e si kanë përfunduar. Një fjalë popullore thot: “shpresa vdes e fundit”, ndaj edhe nunë vazhdimisht shpresoj se një ditë do të gjejmë së paku diçka që të na zbardhë gjurmët e bibliotekës dhe të dokumentacionit të Qazim bej Qemalit. Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E
DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!
Të gjitha këto versione të mundshme ose të pamundshme, munden dhe duhet tu shërbejnë si nxitje atyre që merren me gjurmime historiografike dhe arkivore, që të angazhohen në këtë drejtim, për të ndriçuar jo vetëm rastin si rast, por për të ndriçuar rastin e humbjes dhe “zhdukjes” së dokumentacionit të Qazim bej Qemalit, që mund të hedhë dritë për shumë çështje të aktiviteteve dhe veprimtarisë politike, diplomatike, strategjike e ushtarake të krijimit të shtetit të Pavarur Shqiptar më 1912, që është me interes të veçantë kombëtar dhe historik.
Ç’U BË ME PASARDHËSIT E QAZIM BEJ QEMALIT (FËMIJËT E BIRËSUAR)
Dihet mirfilli se Qazim bej Qemali, nuk ka qënë më parë i martuar për tu përkushtuar veprimtarisë së Ismail Qemalit, ndaj nuk ka pasë fëmijë, para martesës me Behijen. Nuk është martuar, sepse ka qënë në shërbim të plotë të idealit dhe veprimtarisë së Ismail Qemalit. Pasardhësit e vetëm të Qazim bej Qemalit janë fëmijtë e Behije Sherif Masllafi-Ohri (Qoku), fëmijë që Qazim bej Qemali i ka birësuar. Të katër fëmijtë e birësuar, kanë jetuar në Tiranë dhe secili më vete është personalitet i veçantë.
Djali i madh EDIP OHRI, tani pensionist dhe në moshë të shkuar, ushtarak i karierës, ka kryer akademitë e larta ushtarake i specializuar për aviacion luftarak. Ka qënë edhe Komandant i aviacionit-Forcave ajrore të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.
Djali i dytë, DASHAMIR OHRI, poashtu figurë e lartë e ushtarakut të karierës. Është specializuar për forcat marinës luftarake. Ka qënë edhe komandant i flotës së nëndetseve të Forcave të mbrojtjes detare të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.
Vajza e madhe (fëmija i tretë i Behijes), EDIBE OHRI (mbiemrin marteson për fat të keq nuk arrita ta mësoj), intelektuale e lartë, që ka qënë docente në Institutin e Lartë të Bujqësisë në Universitetin Bujqësor të Kamzës. Jeton në Tiranë, por informacionet e fundit flasin se përkohësisht është transferuar tek e bija në Kanada.
Vajza e vogël, (fëmija i katërt i Behijes), HYRMETE OHRI, (poashtu nuk ia mësova mbiemrin martesor), është shkolluar dhe specializuar për mjekësi, dhe ka punuar si laborante në Spitalin nr.2 të Tiranës. Jeton në Tiranë, edhe pse nuk kam informacion për vendqëndrimin e sajë aktualisht.
Janë këta katër fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, të cilët ate e kanë konsideruar si prind të vërtetë, edhe pse të vetëdijshëm se nuk e kanë prind biologjik.
Dihet mirfilli se të gjithë pasardhësit e familjes së Ismail Qemalit, kanë jetuar në rrethana shumë të vështira dhe nuk kanë pasë trajtim të drejtë dhe korekt nga sistemi komunist shqiptar-enverian. As fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, nuk e kanë pasë aq të ndritur jetën e tyre. Pas shumë perpecive, kurdisjeve, dhe konstrukcioneve që u janë bërë shumë personaliteteve dhe figurave të jetës politike, ushtarake e shoqërore të Shqipërisë, një gjë të tillë e kanë përjetuar edhe këta pasardhës të kësaj familjeje të njohur patritike.
Në vitin 1979, gjatë spastrimeve të mirënjohura që kishin përfshirë të gjitha strukturat shqiptare, nga sistemi enverian dhe shërbimet e tija të paskrupullta dhe çnjerzore, nuk u kursyen as pasardhësit e birësuar të Qazim bej Qemalit, posikur që nuk u kursyen edhe shumë e shumë të tjerë.
Komandanti i athershëm i aviacionit luftarak të Shqipërisë, Edip Ohri, pasi i kurdiset akuza se zhvillon aktivitete dhe veprimtari kundër Enverit dhe socializmit, ndaj është rrezik për Partinë dhe Shtetin, dënohet me 14 vjet burg! Klika enveriane, nuk kurseu as “epitete” të tjera në ngarkim kundër Edip Ohrit.
Edip Ohri, i vuajti 11 vjet burg në kazamatet enveriane, duke e nënçmuar në mënyrat më çnjerzore. Megjithate, ai qëndroi stoikisht dhe u përballoi të gjitha këtyre sfidave, pa thyer dinjitetin e tij.
Pranvera e vitit 1990, fillimi i demokratizimit të Shqipërisë enveriane, ishte shpresa e fundit, shtegu dhe rrezja e dritës për shumë shqiptar, që vuanin në kazamatet e klikës enveriane. Këto ngjarje, i mundësojnë edhe Edip Ohrit daljen nga këto kazamate dhe lirimin e tij nga vuajtjet e mëtejme në burg.
As anëtarët tjerë të familjes së Edip Ohrit, nuk u kursyen pas dënimit të Edipit. E gjithë familja e Edip Ohrit, shumë rëndë e ndien dhe e përjetuan këtë “tradhëti kombëtare ndaj socializmit enverian”.
“Të vetmën gjë që arrita dhe në tërësi që arritëm ta shpëtojnë nga e gjithë ajo që përjetova dhe përjetuam, ishte krenaria dhe dinjiteti jonë”-tha në një çast gjatë bisedës Edip Ohri, dhe vazhdoi: “Të gjitha këto i përjetuam, që kurrë nuk kishim mundur ti imagjinojmë dhe ti paramendojmë, por qëndruam ballëlartë dhe krenarë, se Shqipërinë nuk e deshëm për Enverin, por e deshëm për Shqipërinë”.
TAKIMI IM I PARË ME GJENERAL EDIP OHRIN NË STRUGË
Gjatë vitit 1993, në kohën kur isha ne vlugun e hulumtive për të gjetur dëshmi sa më shumë nga fjalët e Shaban Tateshit, për të zbardhur rastin e figurës madhore të Qazim bej Qemalit, për kënaqësinë time, papritmas kuptova se në Strugë kishte ardhur gjeneral Edip Ohri, njëri nga djemtë, respektivisht, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit.
Me Edip Ohrin, u takova në shtëpinë e Luan Hajrullahut, djalit të Osman Hajrullahut, me të cilin Qazim bej Qemali kishte miqësi dhe shoqëri, sepse Qazim bej Qemali e njihte që nga koha e shkollimit në Stamboll e nga ana tjetër,e shoqja Behija, e kishte nga rrethi farefisnor.
Asokohe, gjeneral Edip Ohri, ishte burrë 67 vjeçar, por mjaft vital dhe i mpreftë, edhe pse nuk mund të fshiheshin gjurmët e traumave dhe të keqtrajtimeve që ka përjetuar në kazamatet famëkeqe enveriane. Sa i përket figurës së Qazim bej Qemalit, ai i kishte të freskëta kujtimet për njerkun e vet. Me shumë respekt foli për Qazim beun dhe marëdhëniet ndërmjet tyre, duke theksuar që në fillim se fati deshi që ai të përfundojë ashtu siç nuk e kishte merituar. “Më vjen shumë keq, dhe jam i shqetësuar nga fakti se, erdha në Strugë dhe përkundër përpjekjeve, konstatova se varri i Qazim bej Qemalit nuk dihet fare”-tha në fillim gjeneral Edip Ohri. “Si është e mundur që askush nuk mundet të më ndihmojë ta gjejë varrin e njerkut tim, që për një kohë të gjatë ka qënë edhe babai im….varrin e një figure madhore, një personaliteti të lartë të krijimit të shtetit Shqiptar-shtetit të parë të Pavarur Shqiptar, që bashkë me shumë veprimtar të tjerë të prirë nga Ismail Qemali. Do të ishte e udhës, për hirë të respektit ndaj një bashkëqytetari strugan, ndaj një veprimtari të madh dhe bashkëpunëtori e djali të Ismail Qemalit, që së paku të ishte shënuar me një gurë të thjeshtë, që të dihet së paku varri për ne familjarët dhe pjestarët e trungut të familjes së Ismail Qemali”-tha mjaft i shqetësuar gjeneral Edip Ohri.
Biseda me zotëri Edip Ohrin, vazhdoi gjatë dhe ai pa hezitim përgjigjej në pyetjet që ishin temë e interesimit tim, rreth saktësimit të pyetjeve të mia hipotetike.
Në pyetjen për dokumentacionin dhe fotoalbume familjare ose fotografi të vetme, ai tha se të gjitha janë zhdukur! Janë zhdukur gati të gjitha fotografitë familjare të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit. Ka disa fotografi gjysmake, që i kanë shpëtuar djegjes dhe shkatërrimit e asgjësimit mbase të qëllimshëm, por nuk janë ato fotografi që mund të dëshmojnë diçka konkrete dhe nuk kanë të bëjnë fare me periudhën e aktivitetit të Ismail Qemalit në periudhën e shpalljes së Pavarësisë.
Meqenëse, gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, kisha gjetur disa fotografi origjinale, por pa pretenduar se ato janë fotografi të vetme dhe unikale, ia tregova dy prej tyre: në njërën fotografi janë çifti Qemali-Qazim bej Qemali dhe Behije Sherif Masllafi, e ëma e Edip Ohrit, ndërsa në fotografinë tjetër është e bija e Ismail Qemalit, Alija (Liza). Fotografia e Alijes (Lizës) mban datën 28 qershor 1920. Këtë fotografi, Alija (Liza) ia dërgon vëllaut Qazim bej Qemali nga Nica e Francës, ku ka vazhduar studimet në Konservatoriumin për piano. Fotografia në fjalë, pos që mban datën 28 qershor 1920, në prapashpinë ka një përkushtim në gjuhën frenge: “En suvenir a mon cher frer Kiazim, Nice 28/620” , që do të thotë: “Një kujtim vëllaut tim të dashur Qazimit”.
Edip Ohri kur i pa këto fotografi u befasua! U befasua këndshëm! U befasua për shumçka, lidhur me këto fotografi. Nuk mundi të fshehë kënaqësinë, që për herë të parë sheh fotografinë e përbashkët të nënës dhe njerkut. Gjeneral Edip Ohri, u befasua për faktin se si ka mundësi që ato fotografi të ruhen me aq kujdes dhe përkushtim të rralë, kur të gjitha të tjerat në Tiranë e gjetiu janë zhdukur?! Bile bile, vetë gjeneral Edip Ohri, pohoi se fotografia e Qazim bej Qemalit me Behijen, është fotografia e vetme e çiftit Qemali.
Lidhur me këto fotografi, gjatë bisedës me Edip Ohrin, sqarova rrugën dhe gjurmët përmes të cilave kam arritur deri tek këto fotografi.
Gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, duke trokitur derë më derë, nga një familje në tjetrën, gjatë tërë kësaj periudhe, në albumin familjar të Vildane Qerimi-Sinojmeri, ( e bija e mësuesit gjirokastrit Myfit Sinojmeri, të vrarë në moshën 31 vjeçare në Zhitoshë të Krushevës, në Maqedoninë qëndrore, më 14 shkurt 1954) dhe mbesa e Belul ef.Kadiut, kam gjetur ato dy fotografi, që janë ruajtur me një përkushtim dhe një fanatizëm të paparë. Myfit Sinojmeri ishte dhëndërr i Belul ef.Kadiut, por me preferenca atdhetarie dhe atdhedashurie të madhe dhe i përkushtuar për çështjen kombëtare shqiptare. Fatmirësia është që këto fotografi, kanë rënë në dorë të personave siç kanë qënë vetë Myfit Sinojmeri dhe më pas e bija Vildane Qerimi-Sinojmeri. Kërkuam mbase mund të ketë edhe ndonjë tjetër, por nuk arritëm të gjejmë në këtë familje.
Gjeneral Edip Ohri, pasi i shikoi mirë e mirë këto fotografi, me sy të përlotur, shprehu faleminderimin e tij dhe të familjes, për këtë nderë dhe kujdes të veçantë, të rrallë dhe të çmuar.
Takimi dhe biseda me Edip Ohrin, ishte shumë frytëdhënëse për gjurmime të mëtejme, sepse ai dha kahjet e gjurmimeve dhe hodhi mjaft dritë në drejtim të zbardhjes së figurës së Qazim bej Qemalit.
NJOHURI TË PAKTA EDHE NË SHQIPËRI PËR JETËN DHE VDEKJEN E QAZIM BEJ QEMALIT NË STRUGË
Nga ky takim me gjeneral Edip Ohrin, këmbyem numrat e telefonave, dhe shpesh lidheshim me telefon, për të komunikuar njohuritë e reja rreth Qazim bej Qemalit.
Dhe pikërisht, gjatë dekadës së tretë të muajit nëntor të vitit 1997, pikërisht ato ditë kur bëheshin pregatitjet e fundit, për t’ia ekspozuar dhe shënuar varrin, që në ndërkohë e kisha saktësuar, nga një bisedë telefonike me Edip Ohrin, kuptova se njëri nga pasardhësit e Ismail Qemal Vlrës, Darling Vlora, ka pregatitur një libër monografik kushtuar trungut të familjes së Ismail Qemalit, të cilën e ka titulluar “ISMAIL QEMALI, PARAARDHËSIT DHE PASARDHËSIT E TIJ”. Në këtë libër monografik, kuptohet paramendoja se është përfshirë edhe figura dhe personaliteti i Qazim bej Qemalit. Libri ishte bërë gati për botim, ndërsa promovimi ishte paraparë të bëhet më 28 Nëntor, në Ditën e Flamurit dhe të Pavarësisë.
Autori, Darlin Vlora, në përpjekjet e tij për të kompletuar figurat dhe për ti sistemuar në faqet e librit monografik për këtë familje historike kombëtare, në kapitullin për Qazim bej Qemal Vlorën, mes tjerash shkruan:”… Më 1913, e shoqëroi të jatin në Londër. Ishte i përkushtuar gjatë kohës së Qeverisë së Vlorës, hera herës pa marë parasysh asnjë rrezik. Ishte njohës i shumë gjuhëve të huaja dhe kishte një kujtesë të jashtëzakonshme. Mjaftonte një pyetje e të jatit dhe ai përgjigjej me saktësi për data apo takime të ndryshme, saqë shpesh Ismail Qemali shprehej: “QAZIMI ËSHTË MEMORJA IME”.
Në vazhdim të kapitullit për Qazim bej Qemalin, autori, Darling Vlora, në librin monografik shënon: “ Më 1921, hodhi kandidaturën për deputet në Vlorë, por çuditërisht nuk fitoi!”. Dhe krejtësisht në fund të kapitullit për Qazim bej Qemalin, pasi shënon ditën
dhe datën e fundit të evidentuar nga Qazim bej Qemali, 17.02.1921, Darling Vlora shkruan: “Kohët e fundit i kaloi në pension, të lidhur nga Qeveria. U largua nga Shqipëria dhe vdiq në Strugë më 1949 (!?) në varfëri të plotë. U martua me Behije Ohrin, nuk pati fëmijë”. Kështu e përfundon Darling Vlora kapitullin për Qazim bej Qemalin, në librin e tij monografik, që së paku për këtë personalitet, kuptohet pa dashje, mungojnë të dhëna dhe njohuri që nuk kemi arritur asokohe ti këmbejmë me Darling Vlorën.
Mangësitë në këtë kapitull për Qazim bej Qemalin janë mbasë të shumta, por po e ritheksoj se janë krejtësisht të rastësishme, në mungesë informatash të sakta dhe burimore, që janë zbuluar e saktësuar më vonë. Së pari, data e vdekjes është gabim, sepse Qazim bej Qemali ka vdekur në dekadën e tretë të dhjetort 1953 ve jo më 1949. Këtë i sugjerova Darling Vlorës që ta përmirësojë nëse është emundshme në monografinë e tijë. Me sa kam kuptuar, ai ka bërë ndërhyrje në tekst për të përmirësuar këtë gabim pa dashje, por edhe sot e kësaj dite nuk e kam në dorë atë monografi, për ta parë intervenimin eventual.
Kapitulli për Qazim bej Qemalin, përfundon me datën 17.02.1921…dhe faqet e librit më tej mbeten të bardha. Aty ka vend për plotësime, sqarime dhe saktësime për periudhën e mëvonshme, pas shkurtit të vitit 1921, e deri në dhjetor të vitit 1953, që nuk është përfshirë në këtë libër monografik.
QAZIM BEJ QEMALI: STRUGA, OHRI, DIBRA…KANË QËNDRUAR PRANË DHE BESNIK NDAJ ISMAIL QEMALIT
Lidhur me jetën e Qazim bej Qemalit në Strugë, ka shumë të dhëna nga dëshmitar të gjallë, që edhe sot e kësaj dite flasin me respekt të veçantë. Megjithate, plotësimi dhe saktësimi i shumë çështjeve që do të ishin me rëndësi dhe me interes për historinë kombëtare. Është për tu habitur se, gjatë periudhës së kaluar komuniste, në prak të shënimit të 28 Nëntorit, mbusheshin burgjet anëembanë Jugosllavisë me shqiptar, ndërsa sot, kur shënohet kjo datë, nuk mbushet asnjë sallë ku mbahet Akademia, duke shtruar pyetjen: “Kush e organizon këtë Akademi?” Po a ka nderë më të madh se të organizohet Akademi për 28 Nëntorin dhe të jesh pjesë e atij organizimi. Poashtu, nuk ka nderë më të nmadh se të vendosësh lule në varrin e Qazim bej Qemalit? Por, atë nderë dhe të drejtë nuk mund të gëzojnë ata që së pari 43 vjet nuk ia kanë shënuar e pastaj edhe tetë vite të tjera nuk e vizituan asnjëhere këtë varr.
Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona
shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.
Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!
Dëshmitarët pohojnë se dokumentacionin e ka marrë përgjegjësi për ekzekutimin e përmbarimit të vendimeve të eksproprijimit dhe çështjeve pronësoro-juridike të Komunës së Strugës, me gjasë se e ka ditur vlerën e tyre(?!), ndërsa librat mbase janë hedhur në deponinë e qytetit të Strugës dhe janë djegur (?!).
Poashtu flitet se një sasi e librave nga biblioteka e madhe dhe e pasur e Qazim bej Qemalit, ka mundur ti shpëtojë djegjes, duke pasë parasysh faktin se personi që ka bërë pastrimin e qytetit, ka bartur llomet dhe hedhurinat drejt deponisë së qytetit, asokohe e kishte djalin në Shkollën Normale në Shkup?! Këto të dhëna, më shtonin shpresën se mos vallë do të gjejmë së paku ndonjë gjurmë nga kjo bibliotekë, ose ndonjë dokument, shpresë që edhe sot nuk është shuar se mos ka shpëtuar diçka nga pasuria e Qazim bej Qemalit.
Mirëpo, për fat të keq, të gjitha përpjekjet e gjertanishme, nuk kanë dhënë ndonjë rezultat të pritur e të dëshiruar, edhe pse, këto të dhëna mund të konsiderohen shumë të sakta. Mirëpo, periudha e viteve ’81, pas ngjarjeve të njohura të Revolucionit shqiptar në Kosovë, kur Maqedonia u bë poligon eksperimental për dhunën ndaj shqiptarëve, kur policia hynte në çdo shtëpi për të bastisur dhe mezi priste që të gjejë diçka nga shënime të karakterit të tillë, ka mundësi që këto libra të jenë asgjësuar, djegur ose kush e din se ku e si kanë përfunduar. Një fjalë popullore thot: “shpresa vdes e fundit”, ndaj edhe nunë vazhdimisht shpresoj se një ditë do të gjejmë së paku diçka që të na zbardhë gjurmët e bibliotekës dhe të dokumentacionit të Qazim bej Qemalit. Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E
DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!
Të gjitha këto versione të mundshme ose të pamundshme, munden dhe duhet tu shërbejnë si nxitje atyre që merren me gjurmime historiografike dhe arkivore, që të angazhohen në këtë drejtim, për të ndriçuar jo vetëm rastin si rast, por për të ndriçuar rastin e humbjes dhe “zhdukjes” së dokumentacionit të Qazim bej Qemalit, që mund të hedhë dritë për shumë çështje të aktiviteteve dhe veprimtarisë politike, diplomatike, strategjike e ushtarake të krijimit të shtetit të Pavarur Shqiptar më 1912, që është me interes të veçantë kombëtar dhe historik.
Ç’U BË ME PASARDHËSIT E QAZIM BEJ QEMALIT (FËMIJËT E BIRËSUAR)
Dihet mirfilli se Qazim bej Qemali, nuk ka qënë më parë i martuar për tu përkushtuar veprimtarisë së Ismail Qemalit, ndaj nuk ka pasë fëmijë, para martesës me Behijen. Nuk është martuar, sepse ka qënë në shërbim të plotë të idealit dhe veprimtarisë së Ismail Qemalit. Pasardhësit e vetëm të Qazim bej Qemalit janë fëmijtë e Behije Sherif Masllafi-Ohri (Qoku), fëmijë që Qazim bej Qemali i ka birësuar. Të katër fëmijtë e birësuar, kanë jetuar në Tiranë dhe secili më vete është personalitet i veçantë.
Djali i madh EDIP OHRI, tani pensionist dhe në moshë të shkuar, ushtarak i karierës, ka kryer akademitë e larta ushtarake i specializuar për aviacion luftarak. Ka qënë edhe Komandant i aviacionit-Forcave ajrore të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.
Djali i dytë, DASHAMIR OHRI, poashtu figurë e lartë e ushtarakut të karierës. Është specializuar për forcat marinës luftarake. Ka qënë edhe komandant i flotës së nëndetseve të Forcave të mbrojtjes detare të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.
Vajza e madhe (fëmija i tretë i Behijes), EDIBE OHRI (mbiemrin marteson për fat të keq nuk arrita ta mësoj), intelektuale e lartë, që ka qënë docente në Institutin e Lartë të Bujqësisë në Universitetin Bujqësor të Kamzës. Jeton në Tiranë, por informacionet e fundit flasin se përkohësisht është transferuar tek e bija në Kanada.
Vajza e vogël, (fëmija i katërt i Behijes), HYRMETE OHRI, (poashtu nuk ia mësova mbiemrin martesor), është shkolluar dhe specializuar për mjekësi, dhe ka punuar si laborante në Spitalin nr.2 të Tiranës. Jeton në Tiranë, edhe pse nuk kam informacion për vendqëndrimin e sajë aktualisht.
Janë këta katër fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, të cilët ate e kanë konsideruar si prind të vërtetë, edhe pse të vetëdijshëm se nuk e kanë prind biologjik.
Dihet mirfilli se të gjithë pasardhësit e familjes së Ismail Qemalit, kanë jetuar në rrethana shumë të vështira dhe nuk kanë pasë trajtim të drejtë dhe korekt nga sistemi komunist shqiptar-enverian. As fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, nuk e kanë pasë aq të ndritur jetën e tyre. Pas shumë perpecive, kurdisjeve, dhe konstrukcioneve që u janë bërë shumë personaliteteve dhe figurave të jetës politike, ushtarake e shoqërore të Shqipërisë, një gjë të tillë e kanë përjetuar edhe këta pasardhës të kësaj familjeje të njohur patritike.
Në vitin 1979, gjatë spastrimeve të mirënjohura që kishin përfshirë të gjitha strukturat shqiptare, nga sistemi enverian dhe shërbimet e tija të paskrupullta dhe çnjerzore, nuk u kursyen as pasardhësit e birësuar të Qazim bej Qemalit, posikur që nuk u kursyen edhe shumë e shumë të tjerë.
Komandanti i athershëm i aviacionit luftarak të Shqipërisë, Edip Ohri, pasi i kurdiset akuza se zhvillon aktivitete dhe veprimtari kundër Enverit dhe socializmit, ndaj është rrezik për Partinë dhe Shtetin, dënohet me 14 vjet burg! Klika enveriane, nuk kurseu as “epitete” të tjera në ngarkim kundër Edip Ohrit.
Edip Ohri, i vuajti 11 vjet burg në kazamatet enveriane, duke e nënçmuar në mënyrat më çnjerzore. Megjithate, ai qëndroi stoikisht dhe u përballoi të gjitha këtyre sfidave, pa thyer dinjitetin e tij.
Pranvera e vitit 1990, fillimi i demokratizimit të Shqipërisë enveriane, ishte shpresa e fundit, shtegu dhe rrezja e dritës për shumë shqiptar, që vuanin në kazamatet e klikës enveriane. Këto ngjarje, i mundësojnë edhe Edip Ohrit daljen nga këto kazamate dhe lirimin e tij nga vuajtjet e mëtejme në burg.
As anëtarët tjerë të familjes së Edip Ohrit, nuk u kursyen pas dënimit të Edipit. E gjithë familja e Edip Ohrit, shumë rëndë e ndien dhe e përjetuan këtë “tradhëti kombëtare ndaj socializmit enverian”.
“Të vetmën gjë që arrita dhe në tërësi që arritëm ta shpëtojnë nga e gjithë ajo që përjetova dhe përjetuam, ishte krenaria dhe dinjiteti jonë”-tha në një çast gjatë bisedës Edip Ohri, dhe vazhdoi: “Të gjitha këto i përjetuam, që kurrë nuk kishim mundur ti imagjinojmë dhe ti paramendojmë, por qëndruam ballëlartë dhe krenarë, se Shqipërinë nuk e deshëm për Enverin, por e deshëm për Shqipërinë”.
TAKIMI IM I PARË ME GJENERAL EDIP OHRIN NË STRUGË
Gjatë vitit 1993, në kohën kur isha ne vlugun e hulumtive për të gjetur dëshmi sa më shumë nga fjalët e Shaban Tateshit, për të zbardhur rastin e figurës madhore të Qazim bej Qemalit, për kënaqësinë time, papritmas kuptova se në Strugë kishte ardhur gjeneral Edip Ohri, njëri nga djemtë, respektivisht, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit.
Me Edip Ohrin, u takova në shtëpinë e Luan Hajrullahut, djalit të Osman Hajrullahut, me të cilin Qazim bej Qemali kishte miqësi dhe shoqëri, sepse Qazim bej Qemali e njihte që nga koha e shkollimit në Stamboll e nga ana tjetër,e shoqja Behija, e kishte nga rrethi farefisnor.
Asokohe, gjeneral Edip Ohri, ishte burrë 67 vjeçar, por mjaft vital dhe i mpreftë, edhe pse nuk mund të fshiheshin gjurmët e traumave dhe të keqtrajtimeve që ka përjetuar në kazamatet famëkeqe enveriane. Sa i përket figurës së Qazim bej Qemalit, ai i kishte të freskëta kujtimet për njerkun e vet. Me shumë respekt foli për Qazim beun dhe marëdhëniet ndërmjet tyre, duke theksuar që në fillim se fati deshi që ai të përfundojë ashtu siç nuk e kishte merituar. “Më vjen shumë keq, dhe jam i shqetësuar nga fakti se, erdha në Strugë dhe përkundër përpjekjeve, konstatova se varri i Qazim bej Qemalit nuk dihet fare”-tha në fillim gjeneral Edip Ohri. “Si është e mundur që askush nuk mundet të më ndihmojë ta gjejë varrin e njerkut tim, që për një kohë të gjatë ka qënë edhe babai im….varrin e një figure madhore, një personaliteti të lartë të krijimit të shtetit Shqiptar-shtetit të parë të Pavarur Shqiptar, që bashkë me shumë veprimtar të tjerë të prirë nga Ismail Qemali. Do të ishte e udhës, për hirë të respektit ndaj një bashkëqytetari strugan, ndaj një veprimtari të madh dhe bashkëpunëtori e djali të Ismail Qemalit, që së paku të ishte shënuar me një gurë të thjeshtë, që të dihet së paku varri për ne familjarët dhe pjestarët e trungut të familjes së Ismail Qemali”-tha mjaft i shqetësuar gjeneral Edip Ohri.
Biseda me zotëri Edip Ohrin, vazhdoi gjatë dhe ai pa hezitim përgjigjej në pyetjet që ishin temë e interesimit tim, rreth saktësimit të pyetjeve të mia hipotetike.
Në pyetjen për dokumentacionin dhe fotoalbume familjare ose fotografi të vetme, ai tha se të gjitha janë zhdukur! Janë zhdukur gati të gjitha fotografitë familjare të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit. Ka disa fotografi gjysmake, që i kanë shpëtuar djegjes dhe shkatërrimit e asgjësimit mbase të qëllimshëm, por nuk janë ato fotografi që mund të dëshmojnë diçka konkrete dhe nuk kanë të bëjnë fare me periudhën e aktivitetit të Ismail Qemalit në periudhën e shpalljes së Pavarësisë.
Meqenëse, gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, kisha gjetur disa fotografi origjinale, por pa pretenduar se ato janë fotografi të vetme dhe unikale, ia tregova dy prej tyre: në njërën fotografi janë çifti Qemali-Qazim bej Qemali dhe Behije Sherif Masllafi, e ëma e Edip Ohrit, ndërsa në fotografinë tjetër është e bija e Ismail Qemalit, Alija (Liza). Fotografia e Alijes (Lizës) mban datën 28 qershor 1920. Këtë fotografi, Alija (Liza) ia dërgon vëllaut Qazim bej Qemali nga Nica e Francës, ku ka vazhduar studimet në Konservatoriumin për piano. Fotografia në fjalë, pos që mban datën 28 qershor 1920, në prapashpinë ka një përkushtim në gjuhën frenge: “En suvenir a mon cher frer Kiazim, Nice 28/620” , që do të thotë: “Një kujtim vëllaut tim të dashur Qazimit”.
Edip Ohri kur i pa këto fotografi u befasua! U befasua këndshëm! U befasua për shumçka, lidhur me këto fotografi. Nuk mundi të fshehë kënaqësinë, që për herë të parë sheh fotografinë e përbashkët të nënës dhe njerkut. Gjeneral Edip Ohri, u befasua për faktin se si ka mundësi që ato fotografi të ruhen me aq kujdes dhe përkushtim të rralë, kur të gjitha të tjerat në Tiranë e gjetiu janë zhdukur?! Bile bile, vetë gjeneral Edip Ohri, pohoi se fotografia e Qazim bej Qemalit me Behijen, është fotografia e vetme e çiftit Qemali.
Lidhur me këto fotografi, gjatë bisedës me Edip Ohrin, sqarova rrugën dhe gjurmët përmes të cilave kam arritur deri tek këto fotografi.
Gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, duke trokitur derë më derë, nga një familje në tjetrën, gjatë tërë kësaj periudhe, në albumin familjar të Vildane Qerimi-Sinojmeri, ( e bija e mësuesit gjirokastrit Myfit Sinojmeri, të vrarë në moshën 31 vjeçare në Zhitoshë të Krushevës, në Maqedoninë qëndrore, më 14 shkurt 1954) dhe mbesa e Belul ef.Kadiut, kam gjetur ato dy fotografi, që janë ruajtur me një përkushtim dhe një fanatizëm të paparë. Myfit Sinojmeri ishte dhëndërr i Belul ef.Kadiut, por me preferenca atdhetarie dhe atdhedashurie të madhe dhe i përkushtuar për çështjen kombëtare shqiptare. Fatmirësia është që këto fotografi, kanë rënë në dorë të personave siç kanë qënë vetë Myfit Sinojmeri dhe më pas e bija Vildane Qerimi-Sinojmeri. Kërkuam mbase mund të ketë edhe ndonjë tjetër, por nuk arritëm të gjejmë në këtë familje.
Gjeneral Edip Ohri, pasi i shikoi mirë e mirë këto fotografi, me sy të përlotur, shprehu faleminderimin e tij dhe të familjes, për këtë nderë dhe kujdes të veçantë, të rrallë dhe të çmuar.
Takimi dhe biseda me Edip Ohrin, ishte shumë frytëdhënëse për gjurmime të mëtejme, sepse ai dha kahjet e gjurmimeve dhe hodhi mjaft dritë në drejtim të zbardhjes së figurës së Qazim bej Qemalit.
NJOHURI TË PAKTA EDHE NË SHQIPËRI PËR JETËN DHE VDEKJEN E QAZIM BEJ QEMALIT NË STRUGË
Nga ky takim me gjeneral Edip Ohrin, këmbyem numrat e telefonave, dhe shpesh lidheshim me telefon, për të komunikuar njohuritë e reja rreth Qazim bej Qemalit.
Dhe pikërisht, gjatë dekadës së tretë të muajit nëntor të vitit 1997, pikërisht ato ditë kur bëheshin pregatitjet e fundit, për t’ia ekspozuar dhe shënuar varrin, që në ndërkohë e kisha saktësuar, nga një bisedë telefonike me Edip Ohrin, kuptova se njëri nga pasardhësit e Ismail Qemal Vlrës, Darling Vlora, ka pregatitur një libër monografik kushtuar trungut të familjes së Ismail Qemalit, të cilën e ka titulluar “ISMAIL QEMALI, PARAARDHËSIT DHE PASARDHËSIT E TIJ”. Në këtë libër monografik, kuptohet paramendoja se është përfshirë edhe figura dhe personaliteti i Qazim bej Qemalit. Libri ishte bërë gati për botim, ndërsa promovimi ishte paraparë të bëhet më 28 Nëntor, në Ditën e Flamurit dhe të Pavarësisë.
Autori, Darlin Vlora, në përpjekjet e tij për të kompletuar figurat dhe për ti sistemuar në faqet e librit monografik për këtë familje historike kombëtare, në kapitullin për Qazim bej Qemal Vlorën, mes tjerash shkruan:”… Më 1913, e shoqëroi të jatin në Londër. Ishte i përkushtuar gjatë kohës së Qeverisë së Vlorës, hera herës pa marë parasysh asnjë rrezik. Ishte njohës i shumë gjuhëve të huaja dhe kishte një kujtesë të jashtëzakonshme. Mjaftonte një pyetje e të jatit dhe ai përgjigjej me saktësi për data apo takime të ndryshme, saqë shpesh Ismail Qemali shprehej: “QAZIMI ËSHTË MEMORJA IME”.
Në vazhdim të kapitullit për Qazim bej Qemalin, autori, Darling Vlora, në librin monografik shënon: “ Më 1921, hodhi kandidaturën për deputet në Vlorë, por çuditërisht nuk fitoi!”. Dhe krejtësisht në fund të kapitullit për Qazim bej Qemalin, pasi shënon ditën
dhe datën e fundit të evidentuar nga Qazim bej Qemali, 17.02.1921, Darling Vlora shkruan: “Kohët e fundit i kaloi në pension, të lidhur nga Qeveria. U largua nga Shqipëria dhe vdiq në Strugë më 1949 (!?) në varfëri të plotë. U martua me Behije Ohrin, nuk pati fëmijë”. Kështu e përfundon Darling Vlora kapitullin për Qazim bej Qemalin, në librin e tij monografik, që së paku për këtë personalitet, kuptohet pa dashje, mungojnë të dhëna dhe njohuri që nuk kemi arritur asokohe ti këmbejmë me Darling Vlorën.
Mangësitë në këtë kapitull për Qazim bej Qemalin janë mbasë të shumta, por po e ritheksoj se janë krejtësisht të rastësishme, në mungesë informatash të sakta dhe burimore, që janë zbuluar e saktësuar më vonë. Së pari, data e vdekjes është gabim, sepse Qazim bej Qemali ka vdekur në dekadën e tretë të dhjetort 1953 ve jo më 1949. Këtë i sugjerova Darling Vlorës që ta përmirësojë nëse është emundshme në monografinë e tijë. Me sa kam kuptuar, ai ka bërë ndërhyrje në tekst për të përmirësuar këtë gabim pa dashje, por edhe sot e kësaj dite nuk e kam në dorë atë monografi, për ta parë intervenimin eventual.
Kapitulli për Qazim bej Qemalin, përfundon me datën 17.02.1921…dhe faqet e librit më tej mbeten të bardha. Aty ka vend për plotësime, sqarime dhe saktësime për periudhën e mëvonshme, pas shkurtit të vitit 1921, e deri në dhjetor të vitit 1953, që nuk është përfshirë në këtë libër monografik.
QAZIM BEJ QEMALI: STRUGA, OHRI, DIBRA…KANË QËNDRUAR PRANË DHE BESNIK NDAJ ISMAIL QEMALIT
Lidhur me jetën e Qazim bej Qemalit në Strugë, ka shumë të dhëna nga dëshmitar të gjallë, që edhe sot e kësaj dite flasin me respekt të veçantë. Megjithate, plotësimi dhe saktësimi i shumë çështjeve që do të ishin me rëndësi dhe me interes për historinë kombëtare. Është për tu habitur se, gjatë periudhës së kaluar komuniste, në prak të shënimit të 28 Nëntorit, mbusheshin burgjet anëembanë Jugosllavisë me shqiptar, ndërsa sot, kur shënohet kjo datë, nuk mbushet asnjë sallë ku mbahet Akademia, duke shtruar pyetjen: “Kush e organizon këtë Akademi?” Po a ka nderë më të madh se të organizohet Akademi për 28 Nëntorin dhe të jesh pjesë e atij organizimi. Poashtu, nuk ka nderë më të nmadh se të vendosësh lule në varrin e Qazim bej Qemalit? Por, atë nderë dhe të drejtë nuk mund të gëzojnë ata që së pari 43 vjet nuk ia kanë shënuar e pastaj edhe tetë vite të tjera nuk e vizituan asnjëhere këtë varr.
Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona
shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.