19.12.2024, 11:25
Në Strugë, ishte i respektuar ndër ata pak miq me të cilët shoqërohej dhe këmbente diçka, edhe pse nuk kishte rreth të gjërë me të cilët komunikonte dha bashkëbisedonte, sepse konsideronte se nuk mundet të bashkëbisedojë me secilin për çështjet që nuk janë temë interesimi i tyre. Nuk i kishte të nivelit të tij dhe nuk i kuptonin çështjet që e preokuponin Qazim bej Qemalin.
Në vitin 1948, kur fillojnë turbulencat dhe ngrirjet në marëdhëniet diplomatike dhe miqësore shqiptaro-jugosllave, Behija i shkroi një letër Qazim bej Qemalit, në të cilën ajo e porositë në mënyrë të prerë që ta braktisë shtëpinë dhe pemishten dhe të këthehet në Tiranë, për tiu bashkangjitur familjes-gruas dhe fëmijve, sepse Behija kishte informacione nga bijtë, që tashmë ishin oficer të Ushtrisë Shqiptare.
Qazim bej Qemali, atëbotë, që vetes i kishte vënë një objektiv të përjetshëm, ia këtheu përgjigjen Behijes me shpejtësi rrufeje. Në përgjigjen e tij drejtuar Behijes, ai shkruan: “ Ti qëndro në Tiranë dhe kujdesu për fëmijtë, ndërsa unë do të rri këtu e do të kujdesem për PASURINË që e kam, sepse kufijtë janë momente të tilla politike që sot mbyllen e nesër happen dhe anasjelltas. Janë këto çështje të politikës ditore, e nuk janë çështje të përjetshme”.
Qazim bej Qemali, në përgjigjen që i këthen bashkëshortes Behijes, kur përmend fjalën “…do ta ruaj PASURINË”, ai këtë fjalë e shkruan të nënvizuar, që Behija ta kuptojë se për çfarë pasurie bëhet fjalë, sepse ai me këtë nënkupton pasurinë që ka me vete, e kjo pasuri është TËRË DOKUMENTACIONI I KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL BEJ VLORA, dokumentacuon që ai e kishte me vete, e nuk kishte aspak shqetësime për pasurinë e patundshme që kishte.
Ky dokumentacion ishte histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik dhe diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vet Qazim bej Qemali. Pra ai nuk pranon të këthehet në Tiranë, duke ngelur në Strugë deri në vdekjen e tij, ku varroset dhe ku edhe sot prehen eshtrat e tij.
Ky dokumentacion ishte një histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik e diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vetë Qazim bej Qemali. Refuzon me këmbëngulje braktisjen e Strugës dhe këthimin në Tiranë, përkundër sugjerimit të bashkëshortes Behije, dhe mbetet në Strugë, i vetëm, i vetmuar, deri në fund të jetës së tij.
ÇFARË I KISHTE THËNË QAZIM BEU ENVER HOXHËS?!
Nga ana tjetër, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore (LNÇ-së) dhe formimit të Qeverisë së re në Shqipëri, Qazim bej Qemalit, iu ndërpre-iu ndal pensioni që gëzonte nga Mbreti Ahmet Zogu!
Kah fundi i vitit 1946 dhe gjatë vitit 1947, ai kërkoi disa herë pranim nga Enver Hoxha, duke mos treguar saktë identitetin e tij, duke mos treguar saktë se kush është!. Më në fund, kur sheh se nuk “mundet” ndryshe, e deklaron të plotë identitetin e tij dhe Enver Hoxha e pranon në kabinetin e tij, ku në murin e kabinetit, mbi kokën e Enevrit, ishte e vendosur fotografia e Ismail Qemalit. Qëllimi i këtij takimi ishte për tu sqaruar shkaqet e ndërprerjes së pensionit që gëzonte. Por, kur vërejti se përpjekjet e tija do të përfundojnë pa sukses për të vazhduar pensionin, i drejtohet Enver Hoxhës me fjalët:” Ti nuk meriton që fotografia e babait tim të qëndrojë në zyrën tënde!” Ky ishte takimi i parë dhe i fundit me Enver Hoxhën, të cilin kurrë nuk e kishte adhuruar. Poashtu ka vërejtur se në shtëpinë e tyre në Tiranë, nga ato pak dokumente dhe fotografi, si dhe pronësia e saj, ishin përfshirë nga një shkatërrim i paparë, duke zhdukur dita ditës gjithnjë e më shumë çdo gjurmë. Ai, mblodhi ato pak sende, letra, dokumente etj që kishin mbetur dhe për ti shpëtuar i mori edhe ato me vete në Strugë, për ti sistemuar e strehuar dhe për ti shpëtuar nga shkatërrimi i tërëishëm.
Çështë e vërteta, shtëpinë e gjeti gati tërësisht të rrënuar e të djegur, bashkë me të gjitha sendet që kishte aty, bashkë me fotografitë nga albumi familjar, kështu që janë humbur të gjitha gjurmët e tilla.
Ç’U BË ME DOKUMENTACIONIN E KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR?
Që nga ajo ditë kur mblodhi ato pak sende në shtëpinë e djegur dhe të rrënuar, Qazim bej Qemali, kurrë më nuk është rikëthyer në atë shtëpi, që tashmë nuk i ngjante shtëpisë por një gërmadhe të vërtetë!
Nga letërkëmbi që patën me të shoqen Behijen, dhe pasi e këshilloi ate që të kujdeset dhe ti shkollojë fëmijtë në Tiranë, nëpër shkolla dhe fakultete, sepse ishte arsimdashës, ai u bë rob i vetëvetes dhe dokumentacionit që kishte me vete. Dokumentacioni, atë pasuri, ai konsideronte se nuk mund tia besoj kujt do qoftë. Atyre që eventualisht ka mundur tua besojë, nuk ishin pranë tijë, ose tashmë kishin ndërruar jetë-kishin vdekur.
E shoqja Behija, me të kuptuar se Qazim bej Qemali, përfundimisht nuk do të rikëthehet në Tiranë, pas mbylljes së kufijve, iu drejtua me letra dhe mesazhe familjarëve të sajë në Strugë, në rend të parë familjes së Belul ef. Kadiut, Osman Hajrullahut dhe familjes Laçka, që të kujdesen për Qazim bej Qemalin, sipas mundësive të tyre.
Qazim bej Qemali, i lodhur nga mosha, i rraskapitur nga traumat që ka përjetuar nga vetmia si dhe nga sëmundja kronike si pasojë e helmimit më 1919 në Perugjia, QAZIM BEJ QEMAL VLORA, NË MOSHËN 83 VJEÇARE, MBYLLË SYTË NË STRUGË NË FILLIM TË DEKADËS SË TRETË TË MUAJIT DHJETOR TË VITIT 1953.
Me vdekjen e tij, mbyllet një kapitull, ose së paku një faqe e historisë së veprimtarisë së tij dhe të babait të tij Ismail Qemali, së bashku me shumë iluminist, veprimtar dhe atdhetar të tjerë shqiptar, për krijimin e shtetit të parë Shqiptar në vitin 1912 dhe shpalljen e Pavarësisë në Vlorë.
Për të qënë ironia më e madhe, fat ose ironi që i përcjell shumë figura të tilla të mëdha të historisë shqiptare, Qazim bej Qemal Vlora, u gjet i vdekur katër ditë pasi mbylli sytë në shtëpinë e tij ku jetonte, shtëpi, që edhe sot e kësaj dite është e pandryshuar nga jashtë dhe është funkcionale siç ka qënë në kohën kur aty ka jetuar Qazim bej Qemali. Ndryshim i vetëm që ka pësuar kjo shtëpi, është rregullimi i brëndshëm enterierik dhe mobilimi. Aty tani jeton një familje shqiptare.
Në këtë shtëpi, nuk ka asnjë shenjë apo simbol që do të dëshmonte dhe do të tregonte se: “këtu ka jetuar dhe….” U gjet i vdekur pikërisht nga anëtarët e familjes Laçka, të cilët jo rastësisht i kishte porositur bashkëshortja e tij Behija, për tu kujdesur për Qazim bej Qemalin.
U gjet i vdekur, pasi u vërejt se katër ditët e fundit, në oborrin e tij, të cilin e kishte mbuluar dëbora, nuk kishte gjurmë këmbësh dhe dëbora nuk ishte shkelur. Kjo i “detyron” familjen Laçka të afrohen tek shtëpia ku jetonte Qazim bej Qemali dhe…gjetën Qazim bej Qemalin të shtrirë dhe të ngrirë!
Pasi u njoftuan miqët dhe të afërmit e tjerë të Qazim bej Qemalit, u varros në varrezat familjare të Belul ef.Kadiut në varrezat e qytetit në Strugë, në mënyrë modeste, ashtu siç ishte edhe ai vetë, ku edhe sot prehen eshtrat e tij.
Për fat të keq, as varri i tijë nuk ka qënë i shënuar me asnjë shenjë apo simbol ( deri më 27 nëntor të vitit 1997), bile bile shumica e qytetarëve dhe të tjerëve në Strugë, nuk ia kanë ditur dhe nuk ia kanë mbajtur mënd varrin, edhe pse periudha e vitit 1953, nuk i takon periudhës së hershme të mesjetës!!!
Për ti dalë sado pak borxhit këtij personaliteti të shquar të historisë Kombëtare si dhe vetë 28 Nëntorit, Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe Ditës së Flamurit të 1912, me ndihmën e Shoqatës së Historianëve Shqiptar në Maqedoni, dega në Strugë, në veçanti me ndihmesën e parezervë të kryetarit të kësaj Shoqate, prof.Dr.Nebi Dervishi, dhe bashkë me Televizonin lokal “Kaltrina” nga Struga, bëmë ç’është e mundur dhe sipas mundësive dhe rrethanave tejet të ndërlikuara, që me këtë rast, në prak të 28 Nëntorit, që të bëhet përfundimisht ekspozimi dhe shënimi i varrit të Qazim bej Qemalit, duke ia shënuar me një gurë modest.
Këtë aktivitet e kanë mbështetur në forma të ndryshme edhe shumë qytetar të tjerë nga Struga e rrethina, që varri i tij të shënohet, qoftë me një gurë modest mermeri dhe një mbishkrim poashtu modest me këtë përmbajtje: “QAZIM BEJ VLORA, 1870-1953…Nëntor, 1997, SH.H.SH. Strugë”.
Lidhur me identifikimin, saktësimin dhe skspozimin e varrit të Qazim bej Qemalit, krahas njohurive që kisha nga nismëtari i këtij hulumtimi, Shaban Tateshi, si dhe shumë qytetar të Strugës dhe Ohrit, që kanë mundur të ndihmojnë në identifikimin dhe saktësimin e varrit, kontribut të veçantë dhe faleminderim për të gjithë, e në veçanti për Remzi Qokun, dhëndërr i Belul ef.Kadiut, të cilit vetë Belul ef.Kadiu, ia kishte lënë amanet që ta dije se i kujt është, kush pushon aty dhe ta ruaj kujdeset e kultivojë këtë varr.
Më 27 nëntor, të vitit 1997, më në fund, iu ekspozua dhe iu shënua varri Qazim bej Qemal Vlorës, në varrezat e qytetit të Strugës. Në këtë eveniment, me rastin e ekspozimit, saktësimit dhe shënimit të varrit të Qazim bej Qemalit, të pranishëm ishin, prof.Dr.Nebi Dervishi dhe Zejnulla Qyra nga SH.H.SH, dega në Strugë, prof.Nexhat Mustafa dhe dr.Shefqet Pollozhani nga Unioni i Inteligjencies Shqiptare në Maqedoni-dega në Strugë (U.I.SH.M), Fevail Çorba dhe Asllan Shate, përfaqsues të Këshillit të Xhematit nga Muftinia e Strugës dhe kuptohet, autori i hulumtimit dhe i këtyre rreshtave. E gjithë kjo është shënuar në shiritin e celuloidit të Televizonit lokal “Kaltrina” nga Struga.
Lidhur me këtë aktivitet modest, njoftuam edhe anëtarët e familjes së Qazim bej Qemalit në Tiranë dhe mbarë farefisin e Ismail Qemalit. Mirëpo, ditën që u zhvillua ky aktivitet modest në Strugë, aktivitet rreth shënimit të 28 Nëntorit në Tiranë e Vlorë, kulmuan aktivitetet e këtilla, ndaj mundësia për të marrë pjesë e familjarëve të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit, ishte shumë e vogël, ndaj ata munguan.
Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.
Atë mbrëmje, në studion e Radio Televizionit “Kaltrina” kemi zhvilluar një bisedë në studio me historianin Zejnulla Qyra, dhe me Remzi Qokun, që ka ndihmuar në masë të madhe për saktësimin e varrit të Qazim bej Qemalit, me ç’rast, ua kemi komunikuar dhe ua kemi bërë me dijë të gjithë struganëve dhe të gjithë spektatorëve dhe dëgjuesve, se është saktësuar, ekspozuar dhe shënuar varri i Qazim bej Qemalit në varrezat e qytetit, duke pasqyruar pamje nga aktiviteti i vendosjes së gurit modest me mbishkrimin poashtu modest.
Kishim planifikuar që të bashkëkomunikojmë me Edip Ohrin, djalin e madh të birësuar të Qazim bej Qemalit dhe Darling Vlorën, stërnip të Ismail Qemalit.
Bashkëbisedimi me Edip Ohrin u realizua, ndërsa për fat të keq, me Darling Vlorën nuk arritëm ta realizojmë komunikimin, për shkak të angazhimit të tij në manifestimin qëndror për 28 Nëntor, në qytetin e Vlorës.
FJALËT E EDIP OHRIT NË PARAQITJEN E TIJ PËRMES TELEFONIT
Pasi ia komunikuam njoftimin për ekspozimin dhe shënimin e varrit të njerkut të tij, djalit të Ismail Qemalit, Qazim bej Qemalit më 27 nëntor të 1997, përmes linjës telefonike në emisionin e drejtëpërdrejtë të RTV “Kaltrina”, Edip Ohri, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit, dukshëm i emocionuar u shpreh:” Në radhë të parë ju faleminderj për telefonatën, ku më informuat dhe më gëzuat për këtë lajm. Dua të shprehë faleminderimet e mia dhe të familjes time dhe gjithë trungut të familjes së Ismail Qemalit, me banim në Shqipëri, për këtë gjest tuajin tepër human, të Shoqatës së Historianëve Shqiptar dega në Strugë dhe popullit të mrekullueshëm dhe patriot të Strugës. Me këtë veprim, ju na keni prekur thellë shpirtërisht jo vetëm ne familjarët , por edhe gjithë shqiptarët kudo që janë, sepse në këtë mënyrë keni nderuar figurën madhore të patriotit e heroit Kombëtar Ismail Qemal Vlorës. Qofshit të bekuar dhe në do tu jemi përjetë mirënjohës”.
I pyetur për figurën dhe personalitetin e Qazim bej Qemal Vlorës, Edip Ohri u shpreh: “ Për sa i kërket figurës së Qazim bej Vlorës, birit të Ismail Qemalit, siç e dini, Qazim beu, është një personalitet me rëndësi të veçantë në veprimtarinë patriotike e diplomatike të babait të vet, Plakut të Vlorës, siç e quan populli ynë shqiptar. Ismail Qemali, djemtë e tij i kishte si sekretarë, këshilltarë, truproje e shoqërues kudo ku ai zhvillonte aktivitetin e tij politik. Domethënë, djemtë e tij ishin të arsimuar e njohës të shumë gjuhëve të huaja dhe me formim politik e atdhetar”.
Edip Ohri, në vazhdim të prononcimit të tij të parë tha:” Qazim beun, Ismail Qemali e kishte sekretarin e tij personal i cili e ka ndjekur babain e tij në të gjitha udhëtimet e takimet diplomatike dhe politike të tij, si brënda ashtu edhe jashtë vendit. Ai ka qënë me te në Angli, Austri, në Itali… Ka qënë bashkë me te edhe në bisedimet me krerët dhe udhëheqësit e Lëvizjes Patriotike në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë së bashku me burrat e shquar në Shqipëri si Luigj Gurakuqi, Isa Boletini etj. Qazim beu ka qënë pranë babait të tij deri në minutat e fundit të jetës së tij, kur ai vdiq në Perugjia të Italisë, nga një helmim në vitin 1919. Fakt është se edhe vetë Qazim beu bashkë me babain e tij u helmua, por ai jetoi. Pasojat e helmimit ai i vuajti deri në fun dtë jetës së tij. Qazim bej Qemali, ka qënë njeri i kulturuar, me arsim të lartë universitar. Ka ndjekur studimet në Fakultetin e inxhinjerisë së ndërtimit në Belgjikë. Ai zotëronte shumë mirë gjuhët: frengjisht, anglisht, italisht, turqisht e ndonjë tjetër. Ishte studioz. Kishte një bibliotekë të pasur dhe POSEDONTE POTHUAJSE TË GJITHË DOKUMENTET E VEPRIMTARISË POLITIKE E DIPLOMATIKE TË ÇËSHTJES SHQIPTARE TË ZHVILLUAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL VLORA. Fatkeqësisht, në kohën e Mbretit Zog, e aq më tepër, pas viteve të 1945, në kohën e monismit në Shqipëri, personalitetet e larta të shtetit shqiptar në Shqipëri, nuk treguan asnjë interesim për këto DOKUMENTE AQ TË RËNDËSISHME PËR HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE. Madje, pas viteve 1945, ndaj pasardhësve të familjes së patriotit të shquar të kombit shqiptar, Ismail Qemali, nuk u tregua kujdes dhe trajtim që meritonin. Fakt është se ata mbyllën jetën e tyre në varfëri të plotë. Qazim beu, ka qënë një familjar i mirë, tepër human dhe i kujdesshëm, i cili na mori neve nën kujdestarinë e tijë atërore: dy djem e dy vajza, nënën time dhe gjyshem time nga nëna, duke qënë edhe vetë në kushte jo aq të mira materialo-ekonomike. Megjithate, ai tregoi një kujdes të veçantë për arsimimin dhe edukimin tonë si njerëz të ndershëm e patriot të vendit tonë. Ai asnjëherë nuk ndërhyri në pikëpamjet tona ideologjike dhe politike. Për ate, rëndësi kishte në radhë të parë të brumoseshim si patrio, ta donim Shqipërinë dhe shqiptarët si dhe të luftonim për çlirimin e plotë të Shqipërisë nga okupatorët fashistë dhe këtë ai e realizoi plotësisht. Ndërsa, ai vetë ka qënë një demokrat me preferenca anglo-franceze, pasi edhe kultura që kishte e tërhiqte më shumë ndaj atij sistemi shoqëror.
Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.
Në fund të paraqitjes së tij, gjenerali në pension Edip Ohri, djali i birësuar i Qazim bej Qemalit tha:” Ju faleminderoj vëllezër e mora struganë, që më dhatë mundësinë për të komunikuar drejtëpërdrejti me ju, për kënaqësinë e madhe për të uruar njëri tjetrin me rastin e festës së madhe të shpalljes së Pavarësisë dhe mirënjohjes sonë për identifikimin dhe ekspozimin e varrit të birit të patriotit të shquar shqiptar, Ismail Qemalit, Qazim bej Qemal Vlorës. Respekt dhe mirënjohje të thellë për ju bashkëqytetar të dashur struganë”.
Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.
Shtëpinë në të cilën jetonte Qazim bej Qemali, pas vdekjes së tij, bashkë me pemishten me sipërfaqe 9.980 metra katror, administrata e Komunës së Strugës e nacionalizoi dhe e eksproprijoi, të cilën më pas ia dha për shfrytëzim dhe pronësi një familjeje, si formë kompensimi për marrjen e shtëpive dhe pronave për nevoja të ndërtimit të hotelit “Drim”. Pronari i ri i atëhershëm, këtë shtëpi ia shiti një familje tjetër shqiptare e cila edhe sot e kësaj dite jeton në atë shtëpi të pandryshuar nga pamja e jashtme. Shtëpia është e njëjta, si në kohën kur ka jetuar Qazim bej Qemali.
Lidhur me dokumentacionin që kishte me vete Qazim bej Qemali dhe zhdukjen e tij bashkë me bibliotekën, në Strugë kamë hasur në njohuri dhe versione të shumta që kanë qarkulluar edhe më parë-atëhere, por qarkullojnë edhe sot. Flitet se kur ka hyrë pronari i parë pas vdekjes së Qazim bej Qemalit, paraprakisht ai e ka pastruar nga të gjitha sendet dhe gjërat që ka gjetur brënda. Dihet nga dëshmitarët se në te ka pasë një bibliotekë të pasur, ka pasë shumë libra, dhe shumë dokumente. Këtë e konfirmuan edhe në fillim të hulumtimit tim, dëshmitarët që sot për fat të keq nuk janë gjallë, si Shaban Tateshi, Remzi Qoku etj, por e konfirmuan edhe dëshmitarët e gjallë, siç është Myzhgjane Qoku, e bija e Belul ef.Kadiut, që është një nga dëshmitaret që më së afërmi e ka njohur Qazim bej Qemalin.
Ky dokumentacion, ka qënë DOKUMENTACIONI I VEPRIMTARISË SË ISMAIL QEMALIT DHE KRIJIMIT TË SHTETIT TË PAVARUR SHQIPTAR, dokumentacion, për të cilin Qazim bej Qemal Vlora, është bërë rob i vetëvetes për ta ruajtur atë. Biblioteka ishte e pasur, dhe kishte libra në gjuhë të ndryshme, pohojnë dëshmitarët.
Në vitin 1948, kur fillojnë turbulencat dhe ngrirjet në marëdhëniet diplomatike dhe miqësore shqiptaro-jugosllave, Behija i shkroi një letër Qazim bej Qemalit, në të cilën ajo e porositë në mënyrë të prerë që ta braktisë shtëpinë dhe pemishten dhe të këthehet në Tiranë, për tiu bashkangjitur familjes-gruas dhe fëmijve, sepse Behija kishte informacione nga bijtë, që tashmë ishin oficer të Ushtrisë Shqiptare.
Qazim bej Qemali, atëbotë, që vetes i kishte vënë një objektiv të përjetshëm, ia këtheu përgjigjen Behijes me shpejtësi rrufeje. Në përgjigjen e tij drejtuar Behijes, ai shkruan: “ Ti qëndro në Tiranë dhe kujdesu për fëmijtë, ndërsa unë do të rri këtu e do të kujdesem për PASURINË që e kam, sepse kufijtë janë momente të tilla politike që sot mbyllen e nesër happen dhe anasjelltas. Janë këto çështje të politikës ditore, e nuk janë çështje të përjetshme”.
Qazim bej Qemali, në përgjigjen që i këthen bashkëshortes Behijes, kur përmend fjalën “…do ta ruaj PASURINË”, ai këtë fjalë e shkruan të nënvizuar, që Behija ta kuptojë se për çfarë pasurie bëhet fjalë, sepse ai me këtë nënkupton pasurinë që ka me vete, e kjo pasuri është TËRË DOKUMENTACIONI I KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL BEJ VLORA, dokumentacuon që ai e kishte me vete, e nuk kishte aspak shqetësime për pasurinë e patundshme që kishte.
Ky dokumentacion ishte histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik dhe diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vet Qazim bej Qemali. Pra ai nuk pranon të këthehet në Tiranë, duke ngelur në Strugë deri në vdekjen e tij, ku varroset dhe ku edhe sot prehen eshtrat e tij.
Ky dokumentacion ishte një histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik e diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vetë Qazim bej Qemali. Refuzon me këmbëngulje braktisjen e Strugës dhe këthimin në Tiranë, përkundër sugjerimit të bashkëshortes Behije, dhe mbetet në Strugë, i vetëm, i vetmuar, deri në fund të jetës së tij.
ÇFARË I KISHTE THËNË QAZIM BEU ENVER HOXHËS?!
Nga ana tjetër, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore (LNÇ-së) dhe formimit të Qeverisë së re në Shqipëri, Qazim bej Qemalit, iu ndërpre-iu ndal pensioni që gëzonte nga Mbreti Ahmet Zogu!
Kah fundi i vitit 1946 dhe gjatë vitit 1947, ai kërkoi disa herë pranim nga Enver Hoxha, duke mos treguar saktë identitetin e tij, duke mos treguar saktë se kush është!. Më në fund, kur sheh se nuk “mundet” ndryshe, e deklaron të plotë identitetin e tij dhe Enver Hoxha e pranon në kabinetin e tij, ku në murin e kabinetit, mbi kokën e Enevrit, ishte e vendosur fotografia e Ismail Qemalit. Qëllimi i këtij takimi ishte për tu sqaruar shkaqet e ndërprerjes së pensionit që gëzonte. Por, kur vërejti se përpjekjet e tija do të përfundojnë pa sukses për të vazhduar pensionin, i drejtohet Enver Hoxhës me fjalët:” Ti nuk meriton që fotografia e babait tim të qëndrojë në zyrën tënde!” Ky ishte takimi i parë dhe i fundit me Enver Hoxhën, të cilin kurrë nuk e kishte adhuruar. Poashtu ka vërejtur se në shtëpinë e tyre në Tiranë, nga ato pak dokumente dhe fotografi, si dhe pronësia e saj, ishin përfshirë nga një shkatërrim i paparë, duke zhdukur dita ditës gjithnjë e më shumë çdo gjurmë. Ai, mblodhi ato pak sende, letra, dokumente etj që kishin mbetur dhe për ti shpëtuar i mori edhe ato me vete në Strugë, për ti sistemuar e strehuar dhe për ti shpëtuar nga shkatërrimi i tërëishëm.
Çështë e vërteta, shtëpinë e gjeti gati tërësisht të rrënuar e të djegur, bashkë me të gjitha sendet që kishte aty, bashkë me fotografitë nga albumi familjar, kështu që janë humbur të gjitha gjurmët e tilla.
Ç’U BË ME DOKUMENTACIONIN E KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR?
Që nga ajo ditë kur mblodhi ato pak sende në shtëpinë e djegur dhe të rrënuar, Qazim bej Qemali, kurrë më nuk është rikëthyer në atë shtëpi, që tashmë nuk i ngjante shtëpisë por një gërmadhe të vërtetë!
Nga letërkëmbi që patën me të shoqen Behijen, dhe pasi e këshilloi ate që të kujdeset dhe ti shkollojë fëmijtë në Tiranë, nëpër shkolla dhe fakultete, sepse ishte arsimdashës, ai u bë rob i vetëvetes dhe dokumentacionit që kishte me vete. Dokumentacioni, atë pasuri, ai konsideronte se nuk mund tia besoj kujt do qoftë. Atyre që eventualisht ka mundur tua besojë, nuk ishin pranë tijë, ose tashmë kishin ndërruar jetë-kishin vdekur.
E shoqja Behija, me të kuptuar se Qazim bej Qemali, përfundimisht nuk do të rikëthehet në Tiranë, pas mbylljes së kufijve, iu drejtua me letra dhe mesazhe familjarëve të sajë në Strugë, në rend të parë familjes së Belul ef. Kadiut, Osman Hajrullahut dhe familjes Laçka, që të kujdesen për Qazim bej Qemalin, sipas mundësive të tyre.
Qazim bej Qemali, i lodhur nga mosha, i rraskapitur nga traumat që ka përjetuar nga vetmia si dhe nga sëmundja kronike si pasojë e helmimit më 1919 në Perugjia, QAZIM BEJ QEMAL VLORA, NË MOSHËN 83 VJEÇARE, MBYLLË SYTË NË STRUGË NË FILLIM TË DEKADËS SË TRETË TË MUAJIT DHJETOR TË VITIT 1953.
Me vdekjen e tij, mbyllet një kapitull, ose së paku një faqe e historisë së veprimtarisë së tij dhe të babait të tij Ismail Qemali, së bashku me shumë iluminist, veprimtar dhe atdhetar të tjerë shqiptar, për krijimin e shtetit të parë Shqiptar në vitin 1912 dhe shpalljen e Pavarësisë në Vlorë.
Për të qënë ironia më e madhe, fat ose ironi që i përcjell shumë figura të tilla të mëdha të historisë shqiptare, Qazim bej Qemal Vlora, u gjet i vdekur katër ditë pasi mbylli sytë në shtëpinë e tij ku jetonte, shtëpi, që edhe sot e kësaj dite është e pandryshuar nga jashtë dhe është funkcionale siç ka qënë në kohën kur aty ka jetuar Qazim bej Qemali. Ndryshim i vetëm që ka pësuar kjo shtëpi, është rregullimi i brëndshëm enterierik dhe mobilimi. Aty tani jeton një familje shqiptare.
Në këtë shtëpi, nuk ka asnjë shenjë apo simbol që do të dëshmonte dhe do të tregonte se: “këtu ka jetuar dhe….” U gjet i vdekur pikërisht nga anëtarët e familjes Laçka, të cilët jo rastësisht i kishte porositur bashkëshortja e tij Behija, për tu kujdesur për Qazim bej Qemalin.
U gjet i vdekur, pasi u vërejt se katër ditët e fundit, në oborrin e tij, të cilin e kishte mbuluar dëbora, nuk kishte gjurmë këmbësh dhe dëbora nuk ishte shkelur. Kjo i “detyron” familjen Laçka të afrohen tek shtëpia ku jetonte Qazim bej Qemali dhe…gjetën Qazim bej Qemalin të shtrirë dhe të ngrirë!
Pasi u njoftuan miqët dhe të afërmit e tjerë të Qazim bej Qemalit, u varros në varrezat familjare të Belul ef.Kadiut në varrezat e qytetit në Strugë, në mënyrë modeste, ashtu siç ishte edhe ai vetë, ku edhe sot prehen eshtrat e tij.
Për fat të keq, as varri i tijë nuk ka qënë i shënuar me asnjë shenjë apo simbol ( deri më 27 nëntor të vitit 1997), bile bile shumica e qytetarëve dhe të tjerëve në Strugë, nuk ia kanë ditur dhe nuk ia kanë mbajtur mënd varrin, edhe pse periudha e vitit 1953, nuk i takon periudhës së hershme të mesjetës!!!
Për ti dalë sado pak borxhit këtij personaliteti të shquar të historisë Kombëtare si dhe vetë 28 Nëntorit, Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe Ditës së Flamurit të 1912, me ndihmën e Shoqatës së Historianëve Shqiptar në Maqedoni, dega në Strugë, në veçanti me ndihmesën e parezervë të kryetarit të kësaj Shoqate, prof.Dr.Nebi Dervishi, dhe bashkë me Televizonin lokal “Kaltrina” nga Struga, bëmë ç’është e mundur dhe sipas mundësive dhe rrethanave tejet të ndërlikuara, që me këtë rast, në prak të 28 Nëntorit, që të bëhet përfundimisht ekspozimi dhe shënimi i varrit të Qazim bej Qemalit, duke ia shënuar me një gurë modest.
Këtë aktivitet e kanë mbështetur në forma të ndryshme edhe shumë qytetar të tjerë nga Struga e rrethina, që varri i tij të shënohet, qoftë me një gurë modest mermeri dhe një mbishkrim poashtu modest me këtë përmbajtje: “QAZIM BEJ VLORA, 1870-1953…Nëntor, 1997, SH.H.SH. Strugë”.
Lidhur me identifikimin, saktësimin dhe skspozimin e varrit të Qazim bej Qemalit, krahas njohurive që kisha nga nismëtari i këtij hulumtimi, Shaban Tateshi, si dhe shumë qytetar të Strugës dhe Ohrit, që kanë mundur të ndihmojnë në identifikimin dhe saktësimin e varrit, kontribut të veçantë dhe faleminderim për të gjithë, e në veçanti për Remzi Qokun, dhëndërr i Belul ef.Kadiut, të cilit vetë Belul ef.Kadiu, ia kishte lënë amanet që ta dije se i kujt është, kush pushon aty dhe ta ruaj kujdeset e kultivojë këtë varr.
Më 27 nëntor, të vitit 1997, më në fund, iu ekspozua dhe iu shënua varri Qazim bej Qemal Vlorës, në varrezat e qytetit të Strugës. Në këtë eveniment, me rastin e ekspozimit, saktësimit dhe shënimit të varrit të Qazim bej Qemalit, të pranishëm ishin, prof.Dr.Nebi Dervishi dhe Zejnulla Qyra nga SH.H.SH, dega në Strugë, prof.Nexhat Mustafa dhe dr.Shefqet Pollozhani nga Unioni i Inteligjencies Shqiptare në Maqedoni-dega në Strugë (U.I.SH.M), Fevail Çorba dhe Asllan Shate, përfaqsues të Këshillit të Xhematit nga Muftinia e Strugës dhe kuptohet, autori i hulumtimit dhe i këtyre rreshtave. E gjithë kjo është shënuar në shiritin e celuloidit të Televizonit lokal “Kaltrina” nga Struga.
Lidhur me këtë aktivitet modest, njoftuam edhe anëtarët e familjes së Qazim bej Qemalit në Tiranë dhe mbarë farefisin e Ismail Qemalit. Mirëpo, ditën që u zhvillua ky aktivitet modest në Strugë, aktivitet rreth shënimit të 28 Nëntorit në Tiranë e Vlorë, kulmuan aktivitetet e këtilla, ndaj mundësia për të marrë pjesë e familjarëve të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit, ishte shumë e vogël, ndaj ata munguan.
Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.
Atë mbrëmje, në studion e Radio Televizionit “Kaltrina” kemi zhvilluar një bisedë në studio me historianin Zejnulla Qyra, dhe me Remzi Qokun, që ka ndihmuar në masë të madhe për saktësimin e varrit të Qazim bej Qemalit, me ç’rast, ua kemi komunikuar dhe ua kemi bërë me dijë të gjithë struganëve dhe të gjithë spektatorëve dhe dëgjuesve, se është saktësuar, ekspozuar dhe shënuar varri i Qazim bej Qemalit në varrezat e qytetit, duke pasqyruar pamje nga aktiviteti i vendosjes së gurit modest me mbishkrimin poashtu modest.
Kishim planifikuar që të bashkëkomunikojmë me Edip Ohrin, djalin e madh të birësuar të Qazim bej Qemalit dhe Darling Vlorën, stërnip të Ismail Qemalit.
Bashkëbisedimi me Edip Ohrin u realizua, ndërsa për fat të keq, me Darling Vlorën nuk arritëm ta realizojmë komunikimin, për shkak të angazhimit të tij në manifestimin qëndror për 28 Nëntor, në qytetin e Vlorës.
FJALËT E EDIP OHRIT NË PARAQITJEN E TIJ PËRMES TELEFONIT
Pasi ia komunikuam njoftimin për ekspozimin dhe shënimin e varrit të njerkut të tij, djalit të Ismail Qemalit, Qazim bej Qemalit më 27 nëntor të 1997, përmes linjës telefonike në emisionin e drejtëpërdrejtë të RTV “Kaltrina”, Edip Ohri, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit, dukshëm i emocionuar u shpreh:” Në radhë të parë ju faleminderj për telefonatën, ku më informuat dhe më gëzuat për këtë lajm. Dua të shprehë faleminderimet e mia dhe të familjes time dhe gjithë trungut të familjes së Ismail Qemalit, me banim në Shqipëri, për këtë gjest tuajin tepër human, të Shoqatës së Historianëve Shqiptar dega në Strugë dhe popullit të mrekullueshëm dhe patriot të Strugës. Me këtë veprim, ju na keni prekur thellë shpirtërisht jo vetëm ne familjarët , por edhe gjithë shqiptarët kudo që janë, sepse në këtë mënyrë keni nderuar figurën madhore të patriotit e heroit Kombëtar Ismail Qemal Vlorës. Qofshit të bekuar dhe në do tu jemi përjetë mirënjohës”.
I pyetur për figurën dhe personalitetin e Qazim bej Qemal Vlorës, Edip Ohri u shpreh: “ Për sa i kërket figurës së Qazim bej Vlorës, birit të Ismail Qemalit, siç e dini, Qazim beu, është një personalitet me rëndësi të veçantë në veprimtarinë patriotike e diplomatike të babait të vet, Plakut të Vlorës, siç e quan populli ynë shqiptar. Ismail Qemali, djemtë e tij i kishte si sekretarë, këshilltarë, truproje e shoqërues kudo ku ai zhvillonte aktivitetin e tij politik. Domethënë, djemtë e tij ishin të arsimuar e njohës të shumë gjuhëve të huaja dhe me formim politik e atdhetar”.
Edip Ohri, në vazhdim të prononcimit të tij të parë tha:” Qazim beun, Ismail Qemali e kishte sekretarin e tij personal i cili e ka ndjekur babain e tij në të gjitha udhëtimet e takimet diplomatike dhe politike të tij, si brënda ashtu edhe jashtë vendit. Ai ka qënë me te në Angli, Austri, në Itali… Ka qënë bashkë me te edhe në bisedimet me krerët dhe udhëheqësit e Lëvizjes Patriotike në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë së bashku me burrat e shquar në Shqipëri si Luigj Gurakuqi, Isa Boletini etj. Qazim beu ka qënë pranë babait të tij deri në minutat e fundit të jetës së tij, kur ai vdiq në Perugjia të Italisë, nga një helmim në vitin 1919. Fakt është se edhe vetë Qazim beu bashkë me babain e tij u helmua, por ai jetoi. Pasojat e helmimit ai i vuajti deri në fun dtë jetës së tij. Qazim bej Qemali, ka qënë njeri i kulturuar, me arsim të lartë universitar. Ka ndjekur studimet në Fakultetin e inxhinjerisë së ndërtimit në Belgjikë. Ai zotëronte shumë mirë gjuhët: frengjisht, anglisht, italisht, turqisht e ndonjë tjetër. Ishte studioz. Kishte një bibliotekë të pasur dhe POSEDONTE POTHUAJSE TË GJITHË DOKUMENTET E VEPRIMTARISË POLITIKE E DIPLOMATIKE TË ÇËSHTJES SHQIPTARE TË ZHVILLUAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL VLORA. Fatkeqësisht, në kohën e Mbretit Zog, e aq më tepër, pas viteve të 1945, në kohën e monismit në Shqipëri, personalitetet e larta të shtetit shqiptar në Shqipëri, nuk treguan asnjë interesim për këto DOKUMENTE AQ TË RËNDËSISHME PËR HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE. Madje, pas viteve 1945, ndaj pasardhësve të familjes së patriotit të shquar të kombit shqiptar, Ismail Qemali, nuk u tregua kujdes dhe trajtim që meritonin. Fakt është se ata mbyllën jetën e tyre në varfëri të plotë. Qazim beu, ka qënë një familjar i mirë, tepër human dhe i kujdesshëm, i cili na mori neve nën kujdestarinë e tijë atërore: dy djem e dy vajza, nënën time dhe gjyshem time nga nëna, duke qënë edhe vetë në kushte jo aq të mira materialo-ekonomike. Megjithate, ai tregoi një kujdes të veçantë për arsimimin dhe edukimin tonë si njerëz të ndershëm e patriot të vendit tonë. Ai asnjëherë nuk ndërhyri në pikëpamjet tona ideologjike dhe politike. Për ate, rëndësi kishte në radhë të parë të brumoseshim si patrio, ta donim Shqipërinë dhe shqiptarët si dhe të luftonim për çlirimin e plotë të Shqipërisë nga okupatorët fashistë dhe këtë ai e realizoi plotësisht. Ndërsa, ai vetë ka qënë një demokrat me preferenca anglo-franceze, pasi edhe kultura që kishte e tërhiqte më shumë ndaj atij sistemi shoqëror.
Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.
Në fund të paraqitjes së tij, gjenerali në pension Edip Ohri, djali i birësuar i Qazim bej Qemalit tha:” Ju faleminderoj vëllezër e mora struganë, që më dhatë mundësinë për të komunikuar drejtëpërdrejti me ju, për kënaqësinë e madhe për të uruar njëri tjetrin me rastin e festës së madhe të shpalljes së Pavarësisë dhe mirënjohjes sonë për identifikimin dhe ekspozimin e varrit të birit të patriotit të shquar shqiptar, Ismail Qemalit, Qazim bej Qemal Vlorës. Respekt dhe mirënjohje të thellë për ju bashkëqytetar të dashur struganë”.
Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.
Shtëpinë në të cilën jetonte Qazim bej Qemali, pas vdekjes së tij, bashkë me pemishten me sipërfaqe 9.980 metra katror, administrata e Komunës së Strugës e nacionalizoi dhe e eksproprijoi, të cilën më pas ia dha për shfrytëzim dhe pronësi një familjeje, si formë kompensimi për marrjen e shtëpive dhe pronave për nevoja të ndërtimit të hotelit “Drim”. Pronari i ri i atëhershëm, këtë shtëpi ia shiti një familje tjetër shqiptare e cila edhe sot e kësaj dite jeton në atë shtëpi të pandryshuar nga pamja e jashtme. Shtëpia është e njëjta, si në kohën kur ka jetuar Qazim bej Qemali.
Lidhur me dokumentacionin që kishte me vete Qazim bej Qemali dhe zhdukjen e tij bashkë me bibliotekën, në Strugë kamë hasur në njohuri dhe versione të shumta që kanë qarkulluar edhe më parë-atëhere, por qarkullojnë edhe sot. Flitet se kur ka hyrë pronari i parë pas vdekjes së Qazim bej Qemalit, paraprakisht ai e ka pastruar nga të gjitha sendet dhe gjërat që ka gjetur brënda. Dihet nga dëshmitarët se në te ka pasë një bibliotekë të pasur, ka pasë shumë libra, dhe shumë dokumente. Këtë e konfirmuan edhe në fillim të hulumtimit tim, dëshmitarët që sot për fat të keq nuk janë gjallë, si Shaban Tateshi, Remzi Qoku etj, por e konfirmuan edhe dëshmitarët e gjallë, siç është Myzhgjane Qoku, e bija e Belul ef.Kadiut, që është një nga dëshmitaret që më së afërmi e ka njohur Qazim bej Qemalin.
Ky dokumentacion, ka qënë DOKUMENTACIONI I VEPRIMTARISË SË ISMAIL QEMALIT DHE KRIJIMIT TË SHTETIT TË PAVARUR SHQIPTAR, dokumentacion, për të cilin Qazim bej Qemal Vlora, është bërë rob i vetëvetes për ta ruajtur atë. Biblioteka ishte e pasur, dhe kishte libra në gjuhë të ndryshme, pohojnë dëshmitarët.