19.12.2024, 11:24
Djali i Ismail Qemalit, Qazim Bej Vlora jetoi dhe vdiq në Strugë
GJURMËVE TË PASHLYESHME HISTORIKE
DJALI I ISMAIL QEMALIT, QAZIM BEJ VLORA JETOI DHE VDIQ NË STRUGË
Mehmet Latifi
Djali i dytë i Ismail Qemalit, Plakut të Vlorës dhe Shqipërisë, njëkohësisht sekretar i tij personal dhe shef i kabinetit të tij, jetoi në Strugë, që nga viti 1936 e deri në vdekje, kah fundi i dhjetorit të vitit 1953. Dëshmitarët e gjallë me respekt flasin për këtë figurë, këtë personalitet të “harruar” në Strugë?! Respekt të veçantë tregojnë edhe fëmijët e tij të birësuar. Shtëpia ku ka jetuar dhe ka ndërruar jetë Qazim Bej Qemal Vlora, edhe sot e kësaj dite është funksionale, po në atë gjendje në të cilën ka qenë në kohën kur jetonte Qazim bej Vlora, por pa asnjë shënim ose shenjë të duhur. As varri i tij nuk ishte shënuar deri më 27 nëntor të vitit 1997 –(sepse nuk dihej, ishte harruar nga struganët)-, kur falë mirëkuptimit nga Shoqata e Historianëve Shqiptar, Dega në Strugë, u shënua simbolikisht. Sa i përket dokumentacionit të Ismail Qemalit, nga aktiviteti i tij politik dhe diplomatik për krijimin e shtetit shqiptar, nuk ka asnjë gjurmë. Çfarë i kishte thënë Qazim bej Qemali Enver Hoxhës në kabinetin e tij, gjatë takimit me te?!
Strugë, shkurt 2007
Sapo i kaluam ditët e muajit nëntor, dhe datës 28 Nëntori, Ditës së Flamurit dhe të Pavarësisë së Shqipërisë, dhe Pavarësisë së gjithë shqiptarëve kudo në botë.
Zakonisht, shënimi i këtyre datave të rëndësishme të historisë kombëtare, duken të zbrazëta dhe të mangëta, po qe se, së paku nuk përmenden emrat e atyre që dhanë kontribut të veçantë, që ne sot të krenohemi me atë që kemi arritur, me ate që ne e gëzojmë, e në rend të parë duhet përmendur emrin e Ismail Qemal bej Vlorës, kryetarin e parë të shtetit të pavarur shqiptar-Shqipërisë.
Mirëpo, është evidente dhe e pakontestueshme, se Ismail Qemali, ka pasë edhe bashkëpunëtorët dhe bashkëveprimtarët e shumtë të afërt e të largët, për ti dalë në krye veprimtarisë dhe aktivitetit të tij, për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Njëri ndër këta bashkëpunëtor, të mos themi bashkëpunëtori më i ngushtë ka qënë djali i tij QAZIM BEJ QEMALI, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit.
SI U “ZBULUA” KY PERSONALITET - QAZIM BEJ QEMALI
E para ishte fjala. Ishte data 3 dhjetor e vitit 1992, kur për herë të parë dëgjova emrin QAZIM BEJ QEMAL VLORA, emër i këtij personaliteti të shquar të historisë dhe historiografisë shqiptare, që ishte djalë i Ismail Qemalit, bashkëveprimtar dhe bashkëpunëtor i ngushtë i tij.
Unë u përpoqa të zbardhë këtë figurë madhore, aq sa më lejonin mundësitë , aftësitë, kushtet dhe rrethanat që mbretëronin asokohe, duke pasë parasysh se unë isha i ardhur në Strugë nga Presheva, pra isha ardhacak dhe isha “halë në sy” për segmente të ndryshme të organeve të brëndshme, por edhe të individëve të tjerë.
Megjithate nuk mbeta pa mbështetje. Në mbështetjen time kisha Shoqatën e Historianëve Shqiptar Dega në Strugë, e sidomos prof.Dr.Nebi Dervishin, Unionin e Inteligjencies Shqiptare, Dega në Strugë, me në krye prof.Nexhat Mustafën dhe dr. Shefqet Pollozhanin, por edhe shumë individ të tjerë.
Kronologjia e “zbulimit” të varrit dhe shtëpisë së Qazim Bej Qemalit.
Fjalët e Shaban Asllanit-Tateshit, ndjesë pastë, asokohe (3 dhjetor 1992) ishte plak 80-vjeçar, mirëpo mendjemprehtë, i kthjelltë në kujtimet dhe të shprehurit e tij. Fjalët e tij dhe ai vetë, më nxitën që ti kushtoj vemëndje dhe rëndësi të veçantë. Për herë të parë ai-Shaban Tateshi, përmendi emrin e Qazim bej Qemali Vlorës, dhe në mënyrë shumë konkrete dhe plastike, evokoi kujtimet për te.
Kjo ndodhi kur më 28 nëntor të vitit 1992, ndërroi jetë vjehrra ime, që ishte e motra e Shaban Tateshit. Tradicionalisht, në Strugë, zhvillohej ceremonia shtatëditëshe fetare, duke kënduar forma të ndryshme të Kur’anit, për shpirtin e të ndjerës. Një natë të tillë, gjatë netëve ceremoniale, ishin mbledhur kryesisht intelektualët, shokët e kunatit, dhe pas mbarimit të pjesës obligative fetare, filloi biseda e rëndomtë, ku u shkoqitën shumë çështje nga aktiviteti dhe veprimtaria e intelektualëve strugan. Në një moment, Shaban Tateshi, me një ndërhyrje jo të rëndomtë, ndërroi kahjen e bisedës dhe u bë nismëtar i zbardhjes së viteve të fundit të jetës dhe varrit të Qazim Bej Qemalit, duke reaguar me këto fjalë: “Rrini o burra aty, e mos folni gjepura dhe marrina, se gjoja ky ose ai intelektual ka shkruar këtë ose atë vepër…! Një djalë të Ismail Qemalit e keni pasë në Strugë, askush nuk e përmendë, dhe ia keni harruar edhe varrin, e flasni për gjëra të kota dhe të pavlerë”!...
Kjo më bëri kurreshtar që të mësoj diçka për këtë personalitet, dhe pasi përfundoi ceremonia njëjavëshe, shkova në shtëpinë e tij, për tu interesuar lidhur me fjalët që i tha atë natë dhjetori.
Shaban Tateshi, pa kurrfarë pritese, pa kurrfarë hezitimi, bile me një mllef të thëksuar për harresën e varrit të tij filloi rrëfimin për Qazim bej Qemalin, për aq sa ai kishte arritur ta njohë…
Ndër të tjera Shaban Tateshi tha: “Ishte burrë shumë i ndershëm, fisnik, bujar, të cilin e harruan historianët, e bashkë me ta edhe mbarë populli, dhe emrin e tij e ka mbuluar pluhuri i harresës. E kanë harruar edhe studjuesit e historisë së Rilindjes Kombëtare”-tha Shaban Tateshi në fillim. Nga biseda me Shaban Tateshin, arrita të “zbuloj” shumë gjëra lidhur me këtë personalitet. Mirëpo, fjalën e fundit, duhet të jepnin historianët, gjurmuesit, hulumtuesit dhe të tjerët, për periudhën e Pavarësisë Kombëtare, për të hedhur dritë të plotë dhe për të zbardhur këtë personalitet, krahas personaliteteve të tjera historike. Sipas fjalëve të atëhershme të Shaban Tateshit, që më vonë u verifikuan dhe u saktësuan plotësisht, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, që nga viti 1936, jetoi në Strugë, deri në vdekjen e tij në dekadën e tretë të muajit dhjetor të vitit 1953! Ai ishte një ndër figurat e shquara të krijimit të shtetit shqiptar, por siç tha (asokohe) Shaban Tateshi, në Strugë nuk ka asnjë shenjë se ndonjëherë ka jetuar ky personalitet! Djali i Ismail Qemalit, kryetarit të parë të shtetit shqiptar, Qazim bej Qemal Vlora, sipas të dhënave, ka lindur më 1870, gjë që e konfirmojnë edhe familjarët e tij. Pas kryerjes së shkollimit fillor dhe të mesëm në Stamboll, ku kishte njohur shumë shokë nga viset e ndryshme shqiptare, vazhdoi studimet në fakultetin e inxhinierisë së ndërtimit dhe arkitekturës në Bruksel të Belgjikës. Ishte njohës i mirë i gjuhës frënge, por zotëronte edhe shumë gjuhë të tjera si: gjermanishten, anglishten, turqishten, persishten etj. Natyrisht, gjuhën turke e njihte sepse ka jetuar dhe shkolluar në Turqi, ndërsa persishten dhe arabishten i kishte mësuar paralelisht, që më vonë do t’i ndihmonin gjatë studimeve në fakultetin e drejtësisë që e vazhdoi paralelisht me arkitekturën.
Pasi kreu studimet në Belgjikë, ai iu bashkëngjit babait të tij në aktivitetin e tij politik dhe diplomatik. Edhe pse i diplomuar dhe i specializuar për ndërtimtari dhe arkitekturë në Universitetin e Brukselit, ai u vë në shërbim të plotë babait të tij Ismail Qemalit, që tashmë ishte në një fazë të shkuar të aktivitetit të tij në krijimin e shtetit shqiptar, dhe shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.
Qazim bej Qemali, nuk ishte vetëm djalë i Ismail Qemalit, por ishte edhe sekretar i tij personal, ndërsa pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28.12.1912, ai ishte edhe shef i Kabinetit të Ismail Qemalit. Për këtë ka shumë dëshmi gojore dhe të shkruara. Një nga dëshmitë që flasin për rolin e Qazim bej Qemalit, është edhe telegrami i Ismail Qemalit, që i dërgon nga Vjena e Austrisë, të adresuar pikërisht në emër të Qazim bej Qemalit, në Vlorë, me këtë përmbajtje: “Vij me vaporin më të parë. Telegrafoni kudo, të keni besim të plotë për fatin e Atdheut, duke i porositur për marrëveshje vëllazërore, bashkëpunim, mbarëvajtje të punëve të shtetit, ruajtje të rendit publik etj”.
Ismail Qemali, gati askund nuk shkonte pa Qazim bej Vlorën, por kohëve të fundit Qazim bej Vlora, ia koordinonte punët në Vlorë.
VIZITA E KOBSHME NË PERUGJA TË ITALISË
- Në Peruxhia, Ismail Qemalin e helmuan. Plakun e Vlorës e kanë helmuar në kafene (hotel) pasi kishte pirë kafe, dhe Ismail Qemali kishte thërritur:”Më helmuan…më helmuan…dhe pas pak ndërron jetë më 24 janar 1919. Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin:” PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.
Qazim bej Vlora, nuk iu nda babait të tij Ismail Qemalit gjatë tërë periudhës së veprimtarisë së tij. Nuk iu nda as në takimet e shumta që kishte Ismail Qemali. Nuk iu nda as gjatë vizitave të shpeshta e të shumta siç ishin Konferenca e Kombeve në Londër, ku ishin së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin. Mirëpo, vizita e tyre që i bënë Italisë, gjegjësisht qytetit të Perugjia, ishte vizita e tyre e fundit e përbashkët. Ishte kjo vizita e kobshme në prak të rrugëtimit në Konferencën e Parisit. Vizita e kobshme ishte jo vetëm për Ismail Qemalin, por edhe për për të birin e tij, Qazim bej Qemalin. Në këtë qytet, ata pësojnë një helmim, ku si pasojë e këtij helmimi, Plakun e Vlorës 75 vjeçar, e rrëmben vdekja e pamëshirshme nga intoksikimi dhe hemoragjia, më 24 janar 1919. Edhe Qazim bej Vlora, goditet dhe pëson po nga ky intoksikim dhe hemoragji, që i reflektohet gjatë tërë jetës së tij, sepse ka pësuar dëmtime të rënda shëndetësore, por megjithatë mbijetoi. Pasojat e këtij helmimi, ai i vuan tërë jetën, që dëshmojnë edhe dëshmitarët e gjallë edhe sot e kësaj dite në Strugë.
Helmimin e Ismail Qemalit në Perugja të Italisë, e ka vërtetuar më së miri rrëfimi i Fatushe Shehdulës, e cila sapo kishte arritur në Itali, kishte dëgjuar një shërbyes (kamerier ose personel tjetër hoteli), që u kishte treguar disa njerëzve duke thënë: “Plakun e Vlorës e helmuan në kafene, pasi kishte pirë një kafe, dhe se vetë Ismail Qemali kishte thërritur MË HELMUAN…MË HELMUAN!!!. Pas pak kohe, Ismail Qemali, ndërron jetë, duke lënë të papërfunduar misionin e tij. Pas vdekjes së Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, nga pësimet e helmimit, një kohë të gjatë është mjekuar dhe këndellur në spitalin e Durrësit. Aty ka gjetur pak rehati shpirtërore dhe është këndellur nga intoksikimi i rëndë. Pas daljes nga spitali i Durrësit, ai kthehet në Tiranë, ku ka jetuar deri në ardhjen e tij në Strugë, duke vizituar kohë pas kohe edhe spitalin e Durrësit. Sipas njohurive dhe dëshmive gojore, duke iu referuar edhe deklaratave të Shaban Tateshit, (mbase mund të mos jetë e saktë), Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin: “PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.
SI ERDHI QAZIM BEJ QEMAL VLORA NË STRUGË
Pas vdekjes së Ismail Qemalit, zhvillimeve politike dhe ngjarjeve të përgjithshme në Shqipëri dhe më gjerë në atë periudhë, Qazim bej Qemali, në moshën 66 vjeçare, u martua me BEHIJE SHERIF MASLLAFIN (BEHIJE OHRIN).
Behije Sherif Masllafi-Ohri, ishte grua e vejë e moshës 29 vjeçare, me prejardhje nga Struga. Behija ishte e veja e Inajet bej Ohrit-QOKUT, dhe kishte katër fëmijë të moshës jomadhore:dy djem Edipin, dhe Dashamirin dhe dy vajza; Ediben dhe Hyrmeten. Vendimin për martesën me Behijen, ata e sollën së bashku, pas vdekjes së Inajet bej Ohrit, që asokohe-viteve 1934-1935- ishte zyrtar i lartë i prefekturës së Durrësit, dhe pikërisht më 1935 Inajet bej Ohri vdes, dhe Behija mbetet e ve me katër fëmijë bonjak.
Vdekja e burrit-Inajet bej Ohrit, Behijen e la në një situatë të palakmueshme materiale. Gjendja materiale gjithnjë e më tepër i keqësohej, edhe pse ajo kishte pasuri të paluajtshme në Strugë, që e kishte trashëguar nga babai i sajë.
Martesa me Qazim bej Qemalin, për Behijen ishte zgjidhja më e mirë dhe më fatlume, sepse me Qazim bej Qemalin njiheshin që më parë, për shkak të miqësisë së mëparshme, nga vëllai i Qazim beut, Et’hem bej Qemali, që ishte martuar me kunatën e Behijes, (motrën Inajet Ohrit, ish burrit të Behijes). Nga ana tjetër, ajo siguroi anën materiale, sepse Qazim bej Qemali gëzonte pensionin nga Mbreti Zog, dhe nuk kishte familje.
Ndërkaq, me martesën me Behijen, Qazim bej Qemali, në një mënyrë siguroi fëmijëve të sajë (pasi i birësoi) një ardhmëri më të mirë, ndërsa emrit të familjes së Inajet Ohrit, me të cilin pos krushqërisë dhe miqësisë, ia ruajti dhe mbrojti nderin dhe moralin e gruas shqiptare, që të mos nëpërkëmbet dhe të mos përgojohet nga persona amoral, të pandërgjegjshëm dhe të papërgjegjshëm. Kjo tregon për fisnikërinë dhe bujarinë e Qazim bej Qemalit, në drejtim të respektimit të moralit familjar shqiptar.
Fill pas martesës me Behijen, Qazim bej Qemali, fëmijtë e Behijes, i vendosi nëpër shkolla sepse ishte arsimdashës i paepur. Një kohë jetuan në Tiranë, ku kishte shtëpinë e vet. Mirëpo, Behija kishte dy shtëpi dhe tokë në Strugë, që kishte trashëguar nga babai i sajë, ku ndër të tjera kishte një pemishte me një sipërfaqe prej afro dhjetë mijë metra katror (saktësisht 9.980 metra katror). Behija ishte e interesuar që të mos e humbasë këtë pasuri. Kështu, kohë pas kohe, vinin në Strugë për tu kujdesur aq sa munden për këtë pasuri. Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë u solli të dyve shumë befasi të këndshme, e veçanërisht Qazim Beut. Ai në Strugë gjeti qetësinë shpirtërore, qetësinë familjare, por gjeti edhe shokë e miq të vjetër nga shkollimi në Stamboll, që njëherit ishin edhe bashkëmendimtarët e tij.
Qazim bej Qemali, në Strugë, ndër të tjerë gjeti dhe takoi edhe kushëririn e Behijes, Belul ef.Kadiun.
Belul ef,Kadiu, ishte shok dhe mik i Qazim Beut që nga shkollimi në Stamboll. Ishte personalitet i lartë ushtarak turk, saktësisht ishte ish komandant i dikurshëm i Gardës së Portës së Stambollit, i cili kishte mbaruar studimet në akademinë ushtarake dhe ishte gjeneral i ushtrisë turke.
Duke u shoqëruar me Belul e F. Kadiun, Qazim bej Qemali, ka filluar të njohë edhe personalitete të tjera në Strugë, bashkë me njerëz të rëndomtë por të ndershëm dhe të vyeshëm. Një ndër ata njerëz të rëndomtë që njohu Qazim bej Qemali në Strugë, është edhe Shaban Tateshi- “nismëtari, ideatori, nxitësi i zbardhjes së figurës dhe jetës e vdekjes së Qazim bej Qemalit”, që nuk ishte ndonjë personalitet, por i ndershëm, i sinqertë, besnik dhe mbi të gjitha atdhetar. Njohja me Shaban Tateshin u mundësua përmes dhëndërrit të Shaban Tateshit, Riza Pollozhanit, me të cilin Qazim bej Qemali kishte krijuar një miqësi të mirë dhe e këshillonte për shumë çështje. Nga afërsia që kishte me Riza Pollozhanin, dhe kunatin e tij Shaban Tateshin, Qazim bej Qemali, “mëshirohet” që këtij të fundit, ti blejnë një shtëpi në Strugë, për ta sjellur nga fshati dhe për ta rritur numrin e shqiptarëve në qytet. Dhe pikërisht, Qazim bej Qemali, ia “shet” shtëpinë e vet (të Behijes), në qendër të qytetit, që Shaban Tateshi të zbrësë nga fshati. Kjo shitëblerje e shtëpisë, i mundëson Shaban Tateshit, që të gjindet më pranë Qazim bej Qemalit dhe ta njohë më mirë dhe nga afër, duke mbetur që të dy, vetëm qytetar të rëndomtë dhe modest të Strugës.
VITET E QAZIM BEJ QEMALIT TË STRUGË
Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegia e tërësishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit.
Qazim bej Qemali, prej vitit 1936 e deri në vitin 1939 herë shkonte në Tiranë, herë vinte në Strugë.Në vitin 1939, Qazim bej Qemali, nuhati dhe vlerësoi situatën që sa vinte e keqësohej në Shqipëri, duke vlerësuar se do të ndoshin edhe gjëra të papritura dhe të paparashikuara, dhe në pamundësi që ti parandalojë ose të ndërmarrë çfarefo mase parandalimi dhe pengimi, ai vendosi përfundimisht të vendoset në Strugë.
Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E
SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegja e tërsishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit. Ai e dinte vlerën e këtij dokumentacioni ndaj me fanatizëm kujdesej për këtë dokumentacion!!! Nga biblioteka e pasur që solli me vete, ai shpesh lexonte diçka dhe ua huazonte të tjerëve ato libra për të zgjëruar njohuritë e tyre shkencore. Ai vetë, kurrë nuk iu nda librit.
GJURMËVE TË PASHLYESHME HISTORIKE
DJALI I ISMAIL QEMALIT, QAZIM BEJ VLORA JETOI DHE VDIQ NË STRUGË
Mehmet Latifi
Djali i dytë i Ismail Qemalit, Plakut të Vlorës dhe Shqipërisë, njëkohësisht sekretar i tij personal dhe shef i kabinetit të tij, jetoi në Strugë, që nga viti 1936 e deri në vdekje, kah fundi i dhjetorit të vitit 1953. Dëshmitarët e gjallë me respekt flasin për këtë figurë, këtë personalitet të “harruar” në Strugë?! Respekt të veçantë tregojnë edhe fëmijët e tij të birësuar. Shtëpia ku ka jetuar dhe ka ndërruar jetë Qazim Bej Qemal Vlora, edhe sot e kësaj dite është funksionale, po në atë gjendje në të cilën ka qenë në kohën kur jetonte Qazim bej Vlora, por pa asnjë shënim ose shenjë të duhur. As varri i tij nuk ishte shënuar deri më 27 nëntor të vitit 1997 –(sepse nuk dihej, ishte harruar nga struganët)-, kur falë mirëkuptimit nga Shoqata e Historianëve Shqiptar, Dega në Strugë, u shënua simbolikisht. Sa i përket dokumentacionit të Ismail Qemalit, nga aktiviteti i tij politik dhe diplomatik për krijimin e shtetit shqiptar, nuk ka asnjë gjurmë. Çfarë i kishte thënë Qazim bej Qemali Enver Hoxhës në kabinetin e tij, gjatë takimit me te?!
Strugë, shkurt 2007
Sapo i kaluam ditët e muajit nëntor, dhe datës 28 Nëntori, Ditës së Flamurit dhe të Pavarësisë së Shqipërisë, dhe Pavarësisë së gjithë shqiptarëve kudo në botë.
Zakonisht, shënimi i këtyre datave të rëndësishme të historisë kombëtare, duken të zbrazëta dhe të mangëta, po qe se, së paku nuk përmenden emrat e atyre që dhanë kontribut të veçantë, që ne sot të krenohemi me atë që kemi arritur, me ate që ne e gëzojmë, e në rend të parë duhet përmendur emrin e Ismail Qemal bej Vlorës, kryetarin e parë të shtetit të pavarur shqiptar-Shqipërisë.
Mirëpo, është evidente dhe e pakontestueshme, se Ismail Qemali, ka pasë edhe bashkëpunëtorët dhe bashkëveprimtarët e shumtë të afërt e të largët, për ti dalë në krye veprimtarisë dhe aktivitetit të tij, për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Njëri ndër këta bashkëpunëtor, të mos themi bashkëpunëtori më i ngushtë ka qënë djali i tij QAZIM BEJ QEMALI, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit.
SI U “ZBULUA” KY PERSONALITET - QAZIM BEJ QEMALI
E para ishte fjala. Ishte data 3 dhjetor e vitit 1992, kur për herë të parë dëgjova emrin QAZIM BEJ QEMAL VLORA, emër i këtij personaliteti të shquar të historisë dhe historiografisë shqiptare, që ishte djalë i Ismail Qemalit, bashkëveprimtar dhe bashkëpunëtor i ngushtë i tij.
Unë u përpoqa të zbardhë këtë figurë madhore, aq sa më lejonin mundësitë , aftësitë, kushtet dhe rrethanat që mbretëronin asokohe, duke pasë parasysh se unë isha i ardhur në Strugë nga Presheva, pra isha ardhacak dhe isha “halë në sy” për segmente të ndryshme të organeve të brëndshme, por edhe të individëve të tjerë.
Megjithate nuk mbeta pa mbështetje. Në mbështetjen time kisha Shoqatën e Historianëve Shqiptar Dega në Strugë, e sidomos prof.Dr.Nebi Dervishin, Unionin e Inteligjencies Shqiptare, Dega në Strugë, me në krye prof.Nexhat Mustafën dhe dr. Shefqet Pollozhanin, por edhe shumë individ të tjerë.
Kronologjia e “zbulimit” të varrit dhe shtëpisë së Qazim Bej Qemalit.
Fjalët e Shaban Asllanit-Tateshit, ndjesë pastë, asokohe (3 dhjetor 1992) ishte plak 80-vjeçar, mirëpo mendjemprehtë, i kthjelltë në kujtimet dhe të shprehurit e tij. Fjalët e tij dhe ai vetë, më nxitën që ti kushtoj vemëndje dhe rëndësi të veçantë. Për herë të parë ai-Shaban Tateshi, përmendi emrin e Qazim bej Qemali Vlorës, dhe në mënyrë shumë konkrete dhe plastike, evokoi kujtimet për te.
Kjo ndodhi kur më 28 nëntor të vitit 1992, ndërroi jetë vjehrra ime, që ishte e motra e Shaban Tateshit. Tradicionalisht, në Strugë, zhvillohej ceremonia shtatëditëshe fetare, duke kënduar forma të ndryshme të Kur’anit, për shpirtin e të ndjerës. Një natë të tillë, gjatë netëve ceremoniale, ishin mbledhur kryesisht intelektualët, shokët e kunatit, dhe pas mbarimit të pjesës obligative fetare, filloi biseda e rëndomtë, ku u shkoqitën shumë çështje nga aktiviteti dhe veprimtaria e intelektualëve strugan. Në një moment, Shaban Tateshi, me një ndërhyrje jo të rëndomtë, ndërroi kahjen e bisedës dhe u bë nismëtar i zbardhjes së viteve të fundit të jetës dhe varrit të Qazim Bej Qemalit, duke reaguar me këto fjalë: “Rrini o burra aty, e mos folni gjepura dhe marrina, se gjoja ky ose ai intelektual ka shkruar këtë ose atë vepër…! Një djalë të Ismail Qemalit e keni pasë në Strugë, askush nuk e përmendë, dhe ia keni harruar edhe varrin, e flasni për gjëra të kota dhe të pavlerë”!...
Kjo më bëri kurreshtar që të mësoj diçka për këtë personalitet, dhe pasi përfundoi ceremonia njëjavëshe, shkova në shtëpinë e tij, për tu interesuar lidhur me fjalët që i tha atë natë dhjetori.
Shaban Tateshi, pa kurrfarë pritese, pa kurrfarë hezitimi, bile me një mllef të thëksuar për harresën e varrit të tij filloi rrëfimin për Qazim bej Qemalin, për aq sa ai kishte arritur ta njohë…
Ndër të tjera Shaban Tateshi tha: “Ishte burrë shumë i ndershëm, fisnik, bujar, të cilin e harruan historianët, e bashkë me ta edhe mbarë populli, dhe emrin e tij e ka mbuluar pluhuri i harresës. E kanë harruar edhe studjuesit e historisë së Rilindjes Kombëtare”-tha Shaban Tateshi në fillim. Nga biseda me Shaban Tateshin, arrita të “zbuloj” shumë gjëra lidhur me këtë personalitet. Mirëpo, fjalën e fundit, duhet të jepnin historianët, gjurmuesit, hulumtuesit dhe të tjerët, për periudhën e Pavarësisë Kombëtare, për të hedhur dritë të plotë dhe për të zbardhur këtë personalitet, krahas personaliteteve të tjera historike. Sipas fjalëve të atëhershme të Shaban Tateshit, që më vonë u verifikuan dhe u saktësuan plotësisht, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, që nga viti 1936, jetoi në Strugë, deri në vdekjen e tij në dekadën e tretë të muajit dhjetor të vitit 1953! Ai ishte një ndër figurat e shquara të krijimit të shtetit shqiptar, por siç tha (asokohe) Shaban Tateshi, në Strugë nuk ka asnjë shenjë se ndonjëherë ka jetuar ky personalitet! Djali i Ismail Qemalit, kryetarit të parë të shtetit shqiptar, Qazim bej Qemal Vlora, sipas të dhënave, ka lindur më 1870, gjë që e konfirmojnë edhe familjarët e tij. Pas kryerjes së shkollimit fillor dhe të mesëm në Stamboll, ku kishte njohur shumë shokë nga viset e ndryshme shqiptare, vazhdoi studimet në fakultetin e inxhinierisë së ndërtimit dhe arkitekturës në Bruksel të Belgjikës. Ishte njohës i mirë i gjuhës frënge, por zotëronte edhe shumë gjuhë të tjera si: gjermanishten, anglishten, turqishten, persishten etj. Natyrisht, gjuhën turke e njihte sepse ka jetuar dhe shkolluar në Turqi, ndërsa persishten dhe arabishten i kishte mësuar paralelisht, që më vonë do t’i ndihmonin gjatë studimeve në fakultetin e drejtësisë që e vazhdoi paralelisht me arkitekturën.
Pasi kreu studimet në Belgjikë, ai iu bashkëngjit babait të tij në aktivitetin e tij politik dhe diplomatik. Edhe pse i diplomuar dhe i specializuar për ndërtimtari dhe arkitekturë në Universitetin e Brukselit, ai u vë në shërbim të plotë babait të tij Ismail Qemalit, që tashmë ishte në një fazë të shkuar të aktivitetit të tij në krijimin e shtetit shqiptar, dhe shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.
Qazim bej Qemali, nuk ishte vetëm djalë i Ismail Qemalit, por ishte edhe sekretar i tij personal, ndërsa pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28.12.1912, ai ishte edhe shef i Kabinetit të Ismail Qemalit. Për këtë ka shumë dëshmi gojore dhe të shkruara. Një nga dëshmitë që flasin për rolin e Qazim bej Qemalit, është edhe telegrami i Ismail Qemalit, që i dërgon nga Vjena e Austrisë, të adresuar pikërisht në emër të Qazim bej Qemalit, në Vlorë, me këtë përmbajtje: “Vij me vaporin më të parë. Telegrafoni kudo, të keni besim të plotë për fatin e Atdheut, duke i porositur për marrëveshje vëllazërore, bashkëpunim, mbarëvajtje të punëve të shtetit, ruajtje të rendit publik etj”.
Ismail Qemali, gati askund nuk shkonte pa Qazim bej Vlorën, por kohëve të fundit Qazim bej Vlora, ia koordinonte punët në Vlorë.
VIZITA E KOBSHME NË PERUGJA TË ITALISË
- Në Peruxhia, Ismail Qemalin e helmuan. Plakun e Vlorës e kanë helmuar në kafene (hotel) pasi kishte pirë kafe, dhe Ismail Qemali kishte thërritur:”Më helmuan…më helmuan…dhe pas pak ndërron jetë më 24 janar 1919. Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin:” PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.
Qazim bej Vlora, nuk iu nda babait të tij Ismail Qemalit gjatë tërë periudhës së veprimtarisë së tij. Nuk iu nda as në takimet e shumta që kishte Ismail Qemali. Nuk iu nda as gjatë vizitave të shpeshta e të shumta siç ishin Konferenca e Kombeve në Londër, ku ishin së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin. Mirëpo, vizita e tyre që i bënë Italisë, gjegjësisht qytetit të Perugjia, ishte vizita e tyre e fundit e përbashkët. Ishte kjo vizita e kobshme në prak të rrugëtimit në Konferencën e Parisit. Vizita e kobshme ishte jo vetëm për Ismail Qemalin, por edhe për për të birin e tij, Qazim bej Qemalin. Në këtë qytet, ata pësojnë një helmim, ku si pasojë e këtij helmimi, Plakun e Vlorës 75 vjeçar, e rrëmben vdekja e pamëshirshme nga intoksikimi dhe hemoragjia, më 24 janar 1919. Edhe Qazim bej Vlora, goditet dhe pëson po nga ky intoksikim dhe hemoragji, që i reflektohet gjatë tërë jetës së tij, sepse ka pësuar dëmtime të rënda shëndetësore, por megjithatë mbijetoi. Pasojat e këtij helmimi, ai i vuan tërë jetën, që dëshmojnë edhe dëshmitarët e gjallë edhe sot e kësaj dite në Strugë.
Helmimin e Ismail Qemalit në Perugja të Italisë, e ka vërtetuar më së miri rrëfimi i Fatushe Shehdulës, e cila sapo kishte arritur në Itali, kishte dëgjuar një shërbyes (kamerier ose personel tjetër hoteli), që u kishte treguar disa njerëzve duke thënë: “Plakun e Vlorës e helmuan në kafene, pasi kishte pirë një kafe, dhe se vetë Ismail Qemali kishte thërritur MË HELMUAN…MË HELMUAN!!!. Pas pak kohe, Ismail Qemali, ndërron jetë, duke lënë të papërfunduar misionin e tij. Pas vdekjes së Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, nga pësimet e helmimit, një kohë të gjatë është mjekuar dhe këndellur në spitalin e Durrësit. Aty ka gjetur pak rehati shpirtërore dhe është këndellur nga intoksikimi i rëndë. Pas daljes nga spitali i Durrësit, ai kthehet në Tiranë, ku ka jetuar deri në ardhjen e tij në Strugë, duke vizituar kohë pas kohe edhe spitalin e Durrësit. Sipas njohurive dhe dëshmive gojore, duke iu referuar edhe deklaratave të Shaban Tateshit, (mbase mund të mos jetë e saktë), Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin: “PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.
SI ERDHI QAZIM BEJ QEMAL VLORA NË STRUGË
Pas vdekjes së Ismail Qemalit, zhvillimeve politike dhe ngjarjeve të përgjithshme në Shqipëri dhe më gjerë në atë periudhë, Qazim bej Qemali, në moshën 66 vjeçare, u martua me BEHIJE SHERIF MASLLAFIN (BEHIJE OHRIN).
Behije Sherif Masllafi-Ohri, ishte grua e vejë e moshës 29 vjeçare, me prejardhje nga Struga. Behija ishte e veja e Inajet bej Ohrit-QOKUT, dhe kishte katër fëmijë të moshës jomadhore:dy djem Edipin, dhe Dashamirin dhe dy vajza; Ediben dhe Hyrmeten. Vendimin për martesën me Behijen, ata e sollën së bashku, pas vdekjes së Inajet bej Ohrit, që asokohe-viteve 1934-1935- ishte zyrtar i lartë i prefekturës së Durrësit, dhe pikërisht më 1935 Inajet bej Ohri vdes, dhe Behija mbetet e ve me katër fëmijë bonjak.
Vdekja e burrit-Inajet bej Ohrit, Behijen e la në një situatë të palakmueshme materiale. Gjendja materiale gjithnjë e më tepër i keqësohej, edhe pse ajo kishte pasuri të paluajtshme në Strugë, që e kishte trashëguar nga babai i sajë.
Martesa me Qazim bej Qemalin, për Behijen ishte zgjidhja më e mirë dhe më fatlume, sepse me Qazim bej Qemalin njiheshin që më parë, për shkak të miqësisë së mëparshme, nga vëllai i Qazim beut, Et’hem bej Qemali, që ishte martuar me kunatën e Behijes, (motrën Inajet Ohrit, ish burrit të Behijes). Nga ana tjetër, ajo siguroi anën materiale, sepse Qazim bej Qemali gëzonte pensionin nga Mbreti Zog, dhe nuk kishte familje.
Ndërkaq, me martesën me Behijen, Qazim bej Qemali, në një mënyrë siguroi fëmijëve të sajë (pasi i birësoi) një ardhmëri më të mirë, ndërsa emrit të familjes së Inajet Ohrit, me të cilin pos krushqërisë dhe miqësisë, ia ruajti dhe mbrojti nderin dhe moralin e gruas shqiptare, që të mos nëpërkëmbet dhe të mos përgojohet nga persona amoral, të pandërgjegjshëm dhe të papërgjegjshëm. Kjo tregon për fisnikërinë dhe bujarinë e Qazim bej Qemalit, në drejtim të respektimit të moralit familjar shqiptar.
Fill pas martesës me Behijen, Qazim bej Qemali, fëmijtë e Behijes, i vendosi nëpër shkolla sepse ishte arsimdashës i paepur. Një kohë jetuan në Tiranë, ku kishte shtëpinë e vet. Mirëpo, Behija kishte dy shtëpi dhe tokë në Strugë, që kishte trashëguar nga babai i sajë, ku ndër të tjera kishte një pemishte me një sipërfaqe prej afro dhjetë mijë metra katror (saktësisht 9.980 metra katror). Behija ishte e interesuar që të mos e humbasë këtë pasuri. Kështu, kohë pas kohe, vinin në Strugë për tu kujdesur aq sa munden për këtë pasuri. Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë u solli të dyve shumë befasi të këndshme, e veçanërisht Qazim Beut. Ai në Strugë gjeti qetësinë shpirtërore, qetësinë familjare, por gjeti edhe shokë e miq të vjetër nga shkollimi në Stamboll, që njëherit ishin edhe bashkëmendimtarët e tij.
Qazim bej Qemali, në Strugë, ndër të tjerë gjeti dhe takoi edhe kushëririn e Behijes, Belul ef.Kadiun.
Belul ef,Kadiu, ishte shok dhe mik i Qazim Beut që nga shkollimi në Stamboll. Ishte personalitet i lartë ushtarak turk, saktësisht ishte ish komandant i dikurshëm i Gardës së Portës së Stambollit, i cili kishte mbaruar studimet në akademinë ushtarake dhe ishte gjeneral i ushtrisë turke.
Duke u shoqëruar me Belul e F. Kadiun, Qazim bej Qemali, ka filluar të njohë edhe personalitete të tjera në Strugë, bashkë me njerëz të rëndomtë por të ndershëm dhe të vyeshëm. Një ndër ata njerëz të rëndomtë që njohu Qazim bej Qemali në Strugë, është edhe Shaban Tateshi- “nismëtari, ideatori, nxitësi i zbardhjes së figurës dhe jetës e vdekjes së Qazim bej Qemalit”, që nuk ishte ndonjë personalitet, por i ndershëm, i sinqertë, besnik dhe mbi të gjitha atdhetar. Njohja me Shaban Tateshin u mundësua përmes dhëndërrit të Shaban Tateshit, Riza Pollozhanit, me të cilin Qazim bej Qemali kishte krijuar një miqësi të mirë dhe e këshillonte për shumë çështje. Nga afërsia që kishte me Riza Pollozhanin, dhe kunatin e tij Shaban Tateshin, Qazim bej Qemali, “mëshirohet” që këtij të fundit, ti blejnë një shtëpi në Strugë, për ta sjellur nga fshati dhe për ta rritur numrin e shqiptarëve në qytet. Dhe pikërisht, Qazim bej Qemali, ia “shet” shtëpinë e vet (të Behijes), në qendër të qytetit, që Shaban Tateshi të zbrësë nga fshati. Kjo shitëblerje e shtëpisë, i mundëson Shaban Tateshit, që të gjindet më pranë Qazim bej Qemalit dhe ta njohë më mirë dhe nga afër, duke mbetur që të dy, vetëm qytetar të rëndomtë dhe modest të Strugës.
VITET E QAZIM BEJ QEMALIT TË STRUGË
Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegia e tërësishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit.
Qazim bej Qemali, prej vitit 1936 e deri në vitin 1939 herë shkonte në Tiranë, herë vinte në Strugë.Në vitin 1939, Qazim bej Qemali, nuhati dhe vlerësoi situatën që sa vinte e keqësohej në Shqipëri, duke vlerësuar se do të ndoshin edhe gjëra të papritura dhe të paparashikuara, dhe në pamundësi që ti parandalojë ose të ndërmarrë çfarefo mase parandalimi dhe pengimi, ai vendosi përfundimisht të vendoset në Strugë.
Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E
SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegja e tërsishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit. Ai e dinte vlerën e këtij dokumentacioni ndaj me fanatizëm kujdesej për këtë dokumentacion!!! Nga biblioteka e pasur që solli me vete, ai shpesh lexonte diçka dhe ua huazonte të tjerëve ato libra për të zgjëruar njohuritë e tyre shkencore. Ai vetë, kurrë nuk iu nda librit.