20.12.2024, 11:15
Astronomia Galaktike
Sistemi yne diellor orbiton ne kuader te Rruges se Qumeshtit e cila eshte nje galaktike spirale dhe eshte antare e grupit lokal te galaktikave. Kjo eshte nje mase e rradhes e gazit, pluhurit, yjeve dhe objekteve te tjera, te mbajtura se bashku nga graviteti. Ne qender te galaktikes sone eshte, dhe prezenca e vrimes se zeze supermassive. Kjo eshte e rrethuar nga kater armet kryesore spirale ne qendren e galaktikes sone. Ky eshte nje rajon i formimit te yjeve aktiv qe permban popullsia e yjeve te rinj. Disku eshte i rrethuar nga nje aureole sferoide e vjeter, popullsia II e yjeve, si dhe perqendrimet relativisht te dendura, te njohura si grupe te rrumbullaket.
Astronomia e Avancuar Galaktike
Studimi i objekteve jashte galaktikes sone eshte nje dege e astronomise qe ka te beje me formimin dhe evolucionin e galaktikave, morfologjine e tyre, klasifikimin, shqyrtimin e atyre aktive, dhe e grupimeve. Ky i fundit eshte i rendesishem per te kuptuarit e struktures ne shkalle te gjere te kozmosit. Shumica e galaktikave jane organizuar ne forma te ndryshme dhe lejojne astronomet te perdorin skemat e klasifikimit. Ato jane te ndare zakonisht ne forme spirale, eliptike dhe jo te rregullt. Siç e sugjeron edhe emri, nje galaktike eliptike ka formen kryq seksionale. Yjet levizin se bashku ne orbita te rastit, dhe me asnje drejtim te preferuar. Keto galaktika permbajne pak pluhur nderyjor ose aspak, disa regjime formuese te yjeve, dhe yjet qe ne pergjithesi jane te vjeter. Galaktikat eliptike jane me te zakonshmet qe gjenden ne qender te grupimeve galaktike, dhe mund te formohen me ane te bashkimit te galaktikave te medha. Nje galaktike spirale eshte e organizuar ne nje disk te sheshte me rotacion, dhe zakonisht me nje fryrje te shquar ne qender, duke mos harruar dhe krahet e ndritshem te spiraleve te jashtme. Krahet jane rajonet me pluhur, aty ku formohen yjet e reja masive. Galaktikat spirale jane te rrethuar zakonisht me nje aureole te vjeter. Te dyja galaktikat, Rruga e Qumshtit (e jona), dhe Andromeda jane galaktika spirale.
Galaktikat e rregullta jane kaotike, dhe nuk jane as ne forme spirale as eliptike. Rreth 1/4 e te gjitha galaktikave jane te parregullta, dhe forma e veçante e galaktikave te tilla mund te jete rezultat i nderveprimit gravitacional. Nje galaktike aktive eshte nje formacion me nje sasi te konsiderueshem te energjise se saj nga nje burim tjeter i mundshem i pluhurit, dhe i gazit, dhe eshte e perbere nga nje rajon kompakt ne baze, qe eshte vrima e zeze massive. Galaktikat Active qe leshojne rrezatim te larte te energjise perfshijne galaktikat, Seyfert, Quasars, dhe Blazars. Quasars besohet te jene nje nga objektet me te vazhdueshme qe shkelqejne ne Univers. Struktura ne shkalle te gjere te kozmosit eshte e perfaqesuar nga grupe te galaktikave.
Kozmologjia
Kozmologjia mund te konsiderohet si studimi i gjithesise, si nje e tere. Vezhgimet e struktures ne shkalle te gjere te universit, nje dege e njohur si kozmologji fizike, ka dhene nje kuptim te thelle te formimit dhe evolucionit te kozmosit. Kozmologjia moderne eshte teoria e pranuar e big bangut, ku universi yne filloi ne nje pike te vetme, dhe u zgjerua me pas gjate rrjedhes se 13,7 miliard vjetesh. Ne rrjedhen e ketij zgjerimi, universi ka pesuar disa faza evolucionare. Ne momentet shume te hershme eshte teorizuar se, universi perjetoi nje inflacion shume te shpejte kozmik, e cila homogjenizoi kushtet e fillimit.[/B]
Kur u formuan atomet e para, hapesira u be transparente tek rrezatimi, duke liruar energjine qe njifet sot si rrezatimi i sfondit mikrovale. Zgjerimi i universit me pas iu nenshtrua nje epoke te erret per shkak te mungeses se burimeve te energjise yjore. Struktura hierarkike e materies filloi duke u formuar nga variacionet e mases se dendur. Materia e akumuluar ne rajonet e dendura, formoi rete e gazit dhe yjet e hershem. Gradualisht, organizatat e gazit dhe te pluhurit u bashkuan per te formuar galaktikat e pare primitive. Me kalimin e kohes, keto u larguan shume, dhe tani njihen si grupet e galaktikave. Themelore per strukturen e universit eshte ekzistenca e materies se zeze-Dark Matter dhe te energjise se zeze-Dark Energy. Keto jane komponente dominues, duke formuar 96% te mases se universit.
Studimet Nderdisiplinore
Astronomia dhe Astrofizika kane zhvilluar lidhje te rendesishme nderdisiplinore me fusha te tjera te medha shkencore. Archaeoastronomy eshte studimi i astronomise se lashte, duke shfrytezuar deshmite arkeologjike dhe antropologjike. Astrobiologjia eshte studimi i ardhjes dhe evolucionit te sistemeve biologjike ne univers, duke theksuar veçantite mbi mundesine e jetes jasht-tokesore. Studimi i kimikateve te gjetura ne hapesire, duke perfshire edhe nderveprimet e tyre, formimin dhe shkaterrimin, eshte quajtur Astrokimi. Keto substanca zakonisht gjenden ne rete molekulare, edhe pse ata mund te gjehen ne temperatura te ulta, si pershembull tek Yjet Xhuxha te Kafe dhe Planetet. Kimia Kozmologjike eshte studimi i kimikateve te gjetura ne kuader te Sistemit Diellor, duke perfshire edhe origjinen e elementeve dhe variacionet ne raportet e izotopeve. Te dyja keto fusha perfaqesojne nje mbivendosje te disiplinave te astronomise dhe kimise.
Astronomi Amatore
Astronomia eshte nje nga shkencat me te cilat amatoret mund te kontribuojne me shume. Kolektivisht, astronomet amatore shikojne nje sere objektesh qiellore duke perfshire dhe fenomenet me pajisjet qe ata ndertojne vete. Objektivat e perbashketa tek astronomet amatore perfshijne Henen, Planetet, Yjet, Kometat, Meteoret, dhe nje shumellojshmeri te objekteve ne thellesine e hapesires, te tilla si, Grupimet e Yjeve, Galaktikat, dhe Mjegullnajat. Nje dege e astronomise amatore, eshte edhe astrofotografia, e cila perfshin marjen e fotografive te qiellin. Shume amatore te specializuar kane nje interes te vecante ne vezhgimin e llojeve te objekteve, ose llojet e ngjarjeve. Shumica e amatoreve punojne me vale-gjatesi te dukshme, por nje pakice eksperimenton dhe me vale-gjatesi jashte spektrit te dukshem. Kjo perfshin edhe perdorimin e filtrave infra te kuqe per teleskopet konvencionale, si dhe perdorimin e radio teleskopeve. Pionieri i radio astronomise amatore ishte Karl Jansky, i cili filloi te vezhgonte qiellin me radio vale-gjatesi ne vitin 1930. Nje numer i astronomeve amatore perdorin teleskopet apo shtepite e tyre per te perdorur perdorur radio teleskopet, te cilat ishin ndertuar fillimisht per kerkime astronomike, por qe tani jane ne dispozicion dhe per amatoret, (p.sh. syri i teleskopit One-Mile).
Astronomet Amatore vazhdojne te japin kontribute shkencore ne fushen e astronomise. Ne te vertete, ajo eshte nje nga disiplinat shkencore ku disa amatore mund te bejne nje kontribut te rendesishem ne kete fushe. Amatoret mund te bejne shume matje, shumica e te cilave perdoren per te gjetur orbitat e planeteve te vogla. Ata gjithashtu mund te zbulojne kometat ose Asteroidet. Permiresimet ne teknologjine dixhitale ka lejuar amatoret te bejne perparime mbreselenese ne fushen e Astrofotografise.
Viti Nderkombetar i Astronomise 2009
Gjate Kuvendit te 62 te pergjithshem te OKB-se, 2009 eshte deklaruar te jete Viti Nderkombetar i Astronomise (IYA2009), i bere zyrtar me 20 dhjetor 2008. Nje skeme globale e parashikuar nga Bashkimi Nderkombetar Astronomikal (NjAB), eshte miratuar edhe nga UNESCO - organ i OKB-se, pergjegjes per Arsimet Shkencore dhe ato Kulturore. IYA2009 kishte per qellim te bente nje feste globale te astronomise dhe kontributit te saje ne shoqeri dhe kulture, nxitjen e interesit ne te gjithe boten, jo vetem ne astronomi, por shkences ne pergjithesi, me nje anim te veçante ndaj njerezve te rinj.
Sistemi yne diellor orbiton ne kuader te Rruges se Qumeshtit e cila eshte nje galaktike spirale dhe eshte antare e grupit lokal te galaktikave. Kjo eshte nje mase e rradhes e gazit, pluhurit, yjeve dhe objekteve te tjera, te mbajtura se bashku nga graviteti. Ne qender te galaktikes sone eshte, dhe prezenca e vrimes se zeze supermassive. Kjo eshte e rrethuar nga kater armet kryesore spirale ne qendren e galaktikes sone. Ky eshte nje rajon i formimit te yjeve aktiv qe permban popullsia e yjeve te rinj. Disku eshte i rrethuar nga nje aureole sferoide e vjeter, popullsia II e yjeve, si dhe perqendrimet relativisht te dendura, te njohura si grupe te rrumbullaket.
Astronomia e Avancuar Galaktike
Studimi i objekteve jashte galaktikes sone eshte nje dege e astronomise qe ka te beje me formimin dhe evolucionin e galaktikave, morfologjine e tyre, klasifikimin, shqyrtimin e atyre aktive, dhe e grupimeve. Ky i fundit eshte i rendesishem per te kuptuarit e struktures ne shkalle te gjere te kozmosit. Shumica e galaktikave jane organizuar ne forma te ndryshme dhe lejojne astronomet te perdorin skemat e klasifikimit. Ato jane te ndare zakonisht ne forme spirale, eliptike dhe jo te rregullt. Siç e sugjeron edhe emri, nje galaktike eliptike ka formen kryq seksionale. Yjet levizin se bashku ne orbita te rastit, dhe me asnje drejtim te preferuar. Keto galaktika permbajne pak pluhur nderyjor ose aspak, disa regjime formuese te yjeve, dhe yjet qe ne pergjithesi jane te vjeter. Galaktikat eliptike jane me te zakonshmet qe gjenden ne qender te grupimeve galaktike, dhe mund te formohen me ane te bashkimit te galaktikave te medha. Nje galaktike spirale eshte e organizuar ne nje disk te sheshte me rotacion, dhe zakonisht me nje fryrje te shquar ne qender, duke mos harruar dhe krahet e ndritshem te spiraleve te jashtme. Krahet jane rajonet me pluhur, aty ku formohen yjet e reja masive. Galaktikat spirale jane te rrethuar zakonisht me nje aureole te vjeter. Te dyja galaktikat, Rruga e Qumshtit (e jona), dhe Andromeda jane galaktika spirale.
Galaktikat e rregullta jane kaotike, dhe nuk jane as ne forme spirale as eliptike. Rreth 1/4 e te gjitha galaktikave jane te parregullta, dhe forma e veçante e galaktikave te tilla mund te jete rezultat i nderveprimit gravitacional. Nje galaktike aktive eshte nje formacion me nje sasi te konsiderueshem te energjise se saj nga nje burim tjeter i mundshem i pluhurit, dhe i gazit, dhe eshte e perbere nga nje rajon kompakt ne baze, qe eshte vrima e zeze massive. Galaktikat Active qe leshojne rrezatim te larte te energjise perfshijne galaktikat, Seyfert, Quasars, dhe Blazars. Quasars besohet te jene nje nga objektet me te vazhdueshme qe shkelqejne ne Univers. Struktura ne shkalle te gjere te kozmosit eshte e perfaqesuar nga grupe te galaktikave.
Kozmologjia
Kozmologjia mund te konsiderohet si studimi i gjithesise, si nje e tere. Vezhgimet e struktures ne shkalle te gjere te universit, nje dege e njohur si kozmologji fizike, ka dhene nje kuptim te thelle te formimit dhe evolucionit te kozmosit. Kozmologjia moderne eshte teoria e pranuar e big bangut, ku universi yne filloi ne nje pike te vetme, dhe u zgjerua me pas gjate rrjedhes se 13,7 miliard vjetesh. Ne rrjedhen e ketij zgjerimi, universi ka pesuar disa faza evolucionare. Ne momentet shume te hershme eshte teorizuar se, universi perjetoi nje inflacion shume te shpejte kozmik, e cila homogjenizoi kushtet e fillimit.[/B]
Kur u formuan atomet e para, hapesira u be transparente tek rrezatimi, duke liruar energjine qe njifet sot si rrezatimi i sfondit mikrovale. Zgjerimi i universit me pas iu nenshtrua nje epoke te erret per shkak te mungeses se burimeve te energjise yjore. Struktura hierarkike e materies filloi duke u formuar nga variacionet e mases se dendur. Materia e akumuluar ne rajonet e dendura, formoi rete e gazit dhe yjet e hershem. Gradualisht, organizatat e gazit dhe te pluhurit u bashkuan per te formuar galaktikat e pare primitive. Me kalimin e kohes, keto u larguan shume, dhe tani njihen si grupet e galaktikave. Themelore per strukturen e universit eshte ekzistenca e materies se zeze-Dark Matter dhe te energjise se zeze-Dark Energy. Keto jane komponente dominues, duke formuar 96% te mases se universit.
Studimet Nderdisiplinore
Astronomia dhe Astrofizika kane zhvilluar lidhje te rendesishme nderdisiplinore me fusha te tjera te medha shkencore. Archaeoastronomy eshte studimi i astronomise se lashte, duke shfrytezuar deshmite arkeologjike dhe antropologjike. Astrobiologjia eshte studimi i ardhjes dhe evolucionit te sistemeve biologjike ne univers, duke theksuar veçantite mbi mundesine e jetes jasht-tokesore. Studimi i kimikateve te gjetura ne hapesire, duke perfshire edhe nderveprimet e tyre, formimin dhe shkaterrimin, eshte quajtur Astrokimi. Keto substanca zakonisht gjenden ne rete molekulare, edhe pse ata mund te gjehen ne temperatura te ulta, si pershembull tek Yjet Xhuxha te Kafe dhe Planetet. Kimia Kozmologjike eshte studimi i kimikateve te gjetura ne kuader te Sistemit Diellor, duke perfshire edhe origjinen e elementeve dhe variacionet ne raportet e izotopeve. Te dyja keto fusha perfaqesojne nje mbivendosje te disiplinave te astronomise dhe kimise.
Astronomi Amatore
Astronomia eshte nje nga shkencat me te cilat amatoret mund te kontribuojne me shume. Kolektivisht, astronomet amatore shikojne nje sere objektesh qiellore duke perfshire dhe fenomenet me pajisjet qe ata ndertojne vete. Objektivat e perbashketa tek astronomet amatore perfshijne Henen, Planetet, Yjet, Kometat, Meteoret, dhe nje shumellojshmeri te objekteve ne thellesine e hapesires, te tilla si, Grupimet e Yjeve, Galaktikat, dhe Mjegullnajat. Nje dege e astronomise amatore, eshte edhe astrofotografia, e cila perfshin marjen e fotografive te qiellin. Shume amatore te specializuar kane nje interes te vecante ne vezhgimin e llojeve te objekteve, ose llojet e ngjarjeve. Shumica e amatoreve punojne me vale-gjatesi te dukshme, por nje pakice eksperimenton dhe me vale-gjatesi jashte spektrit te dukshem. Kjo perfshin edhe perdorimin e filtrave infra te kuqe per teleskopet konvencionale, si dhe perdorimin e radio teleskopeve. Pionieri i radio astronomise amatore ishte Karl Jansky, i cili filloi te vezhgonte qiellin me radio vale-gjatesi ne vitin 1930. Nje numer i astronomeve amatore perdorin teleskopet apo shtepite e tyre per te perdorur perdorur radio teleskopet, te cilat ishin ndertuar fillimisht per kerkime astronomike, por qe tani jane ne dispozicion dhe per amatoret, (p.sh. syri i teleskopit One-Mile).
Astronomet Amatore vazhdojne te japin kontribute shkencore ne fushen e astronomise. Ne te vertete, ajo eshte nje nga disiplinat shkencore ku disa amatore mund te bejne nje kontribut te rendesishem ne kete fushe. Amatoret mund te bejne shume matje, shumica e te cilave perdoren per te gjetur orbitat e planeteve te vogla. Ata gjithashtu mund te zbulojne kometat ose Asteroidet. Permiresimet ne teknologjine dixhitale ka lejuar amatoret te bejne perparime mbreselenese ne fushen e Astrofotografise.
Viti Nderkombetar i Astronomise 2009
Gjate Kuvendit te 62 te pergjithshem te OKB-se, 2009 eshte deklaruar te jete Viti Nderkombetar i Astronomise (IYA2009), i bere zyrtar me 20 dhjetor 2008. Nje skeme globale e parashikuar nga Bashkimi Nderkombetar Astronomikal (NjAB), eshte miratuar edhe nga UNESCO - organ i OKB-se, pergjegjes per Arsimet Shkencore dhe ato Kulturore. IYA2009 kishte per qellim te bente nje feste globale te astronomise dhe kontributit te saje ne shoqeri dhe kulture, nxitjen e interesit ne te gjithe boten, jo vetem ne astronomi, por shkences ne pergjithesi, me nje anim te veçante ndaj njerezve te rinj.