20.12.2024, 11:02
Kapitulli 9
NDJENJAT
Njohuri të përgjithshme mbi ndjenjat
Njeriu duke i njohur sendet ose fenomenet e ndryshme, jo vetëm që i pasqyron ato në mënyrë aktive, por mban edhe një qëndrim të caktuar ndaj tyre. P.sh. disa ngjarje e shqetësojnë, të tjerat e zgjojnë, e bëjnë entuziast, i ngjallin admirim etj. Kështu që njeriu provon ndjenja të ndryshme, të kënaqësisë, të pakënaqësisë, gëzimin dhe hidhërimin, admirimin dne revoltën etj.
Të gjitha këto ndjenja, janë shfaqe të gjëndjes së brendëshme të njeriut ndaj realitetit objektiv që e rrethon atë.
Burimin e ndjenjave ne duhet ta kërkojmë tek objektet dhe fenomenet e ndryshme të realitetit objektiv, me të cilin njeriu ka kontakt të vazhdueshëm gjatë jetës së tij të përditshme. Kështu, objektet ose fenomenet mund të jenë burim ndjenjash vetëm kur njeriu merr kontak me to, mëson diçka për to, me një fjalë njihet me to. Zakonisht ndjenjat jetohen sëbashku me proceset e ndryshme njohëse si ndijimet, perceptimet etj. Shpeshherë ndjenjat përcaktohen jo drejtpërsëdrejtë nga objekti ose nga cilësitë e tij, por nga rëndësia që ka për ne vetë objekti ose ndonjë cilësi e tij. Në këtë kuptim i njejti objekt mund të ngjalli ndjenja të ndryshme në momente të ndryshme dhe në persona të ndryshëm. P,sh. nëse po dëgjojmë një histori interesante, ndërpreja e saj na shkakton keqardhje ndërsa nëse historia që dëgjojmë nuk përbën interes për ne, atëherë ndërprerja e saj na gëzon.
Por burimi më i rëndësishëm dhe kryesor i ndjenjave gjendet në veprimtarinë e njeriut, në punën e tij. Veprimtari të ndryshme jetësore paraqesin edhe ndjenja të ndryshme ndërsa ndjenjat e thella dhe të forta lidhen zakonisht me punën dhe dashurinë.
Ndjenjat janë të lidhura edhe me kërkesat ose nevojat tona. Dihet që njeriu e drejton veprimtarinë e tij në përbushjen e nevojave që ka, të cilat janë të shumta dhe të ndryshme. Përmbushja e nevojave zakonisht është e lidhur me ndjenja pozitive kënaqësie, kurse mospërmbushja e tyre zakonisht shkakton pakënaqësi dhe ndjenja të tjera negative.
Pra, ndjenjë quajmë atë proces psikik, kur mbajmë qëndrim pozitiv ose negativ kundrejt realitetit, qëndrim që e jetojmë së brendshmi me një farë kënaqësie ose pakënaqësie.
Në çfarëdo lloj kushtesh historiko-shoqërore që të jetojë, njeriu provon ndjenja të ndryshme të kënaqësisë dhe pakënaqësisë, gëzimit dhe hidhërimit, dashurisë dhe urrejtjes. Por, po të shikojmë drejtimin e këtyre ndjenjave çfarë karakteri kanë, si rrjedhin etj, do të konstatojmë se ato ndryshojnë tek njerëzit në varësi të botkuptimit dhe kushteve të jetesës së tyre. Pra, përmbajtja e ndjenjave ka karakter shoqëror, sepse vetë njeriu është një qënie shoqërore. Aq sa dhe ndjenjat që lidhen me nevojat organike dhe biologjike si uria, etja, lodhja etj, janë të lidhura me ndjenjat morale dhe estetike.
Prandaj, ndjenjat e njeriut i shohim të lidhura ngushtë me vetëdijen, botëkuptimin, jetesën etj. Me ndryshimin e vetëdijes, botëkuptimit, pikëpamjeve dhe bindjeve të tij, ndryshojnë edhe ndjenjat e tij. Pra, në bazë të gjithë ndryshimeve qëndrojnë ndryshimet në aspektin shpirtëror, material dhe shoqëror të njeriut.
Cilësitë e ndjenjave
Ndjenjat kanë cilësitë e tyre, të cilat janë: subjektiviteti i ndjenjave, polariteti, karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave, forca dhe zgjatja e ndjenjave.Njeriu i jeton së brendshmi në mënyrë subjektive fenomenet dhe ngjarjet e realitetit objektiv. Kështu, perceptimi i sendeve dhe fenomeneve të realitetit objektiv është i ndryshëm për njerëz të ndryshëm, sipas moshës, përvojës, arsimit, profesionit etj. Edhe qëndrimi i tyre ndaj sendeve dhe fenomeneve është i ndryshëm; për njërin ngjall kënaqësi, kurse për tjetrin pakënaqësi, për dikë admirim, për tjetrin revoltë etj.
Subjektiviteti i ndjenjave
Varet:
a) Nga botëkuptimi, pikëpamjet dhe bindjet e njeriut.
Pra, në varësi të këtyre aspekteve, shfaqe edhe ndjenjate të cilat janë ngulitur në brendësi të njeriut dhe bëhen udhëheqës në veprimtarinë e tij.
b) Nga ndryshimet individuale, që ekzistojnë tek njerëzit dhe që kanë të bëjnë me kërkesat e tyre, me motivet dhe qëllimet e përgjithshme gjatë veprimtarisë së tyre, si dhe nga gjendja e një kërkese në një moment të caktuar. P.sh. era e një ushqimi është e këndshme kur njeriu është i uritur, dhe indiferent dhe ngandonjëherë edhe e neveritshme kur ai është i ngopur. Ato ushqime që na duken të shijshme dhe na pëlqejnë, na duken të hidhura kur jemi të sëmurë etj.
Karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave
Ndjenjat kanë karakterin e tyre aktiv dhe pasiv. Ky karakter duket në veprimtarinë e njerëzve. Ndjenjat, që e nxisin njeriun për punë, që e bëjnë të gjallë, entuziast dhe e aktivizojnë në veprimtarinë e tij, i quajmë ndjenja aktive. Zakonisht ndjenjat aktive janë gëzimi, dashuria, optimizmi, entuziazmi etj.
Ndërsa ndjenjat që e bëjnë njeriun e plogët, që e ulin aktivitetin e tij dhe e çmobilizojnë, quhen ndje nja pasive. Zakonisht ndjenjat pasive janë frika, dëshpërimi, mërzia, pesimizmi etj. Ndodh që e njejta ndjenjë të jetë aktive dhe pasive, sipas rastit dhe njerëzve të ndryshëm. P.sh. ndjenja e frikës mund të frenojë veprimtarinë e njeriut, por edhe mund të mobilizojë të gjitha forcat kundër situatës së vështirë apo rrezikut që i kanoset njeriut. Po kështu edhe gëzimi ka raste që shkakton rrjedhje forcash, etj, për aktivitet, por ka raste të tjera, kur kemi të bëjmë me një gëzim të qetë, që shkakton një farë plogështie etj.
Fuqia e ndjenjave
Ndjenjat dallohen edhe nga fuqia që kanë. Fuqia e ndjenjave përcaktohet nga rëndësia që kanë fenomenet ose veprimtaria që ka shkaktuar këtë ndjenjë, nga fakti se si është jeta e njeriut të caktuar, ç'qçndrim mban ai ndaj kërkesave të shoqërisë, me se janë të lidhura qëllimet dhe motivet e veprimtarisë së tij, dhe nga kërkesat në një rast të caktuar.
Baza fiziologjike dhe shfaqia e jashtme e ndjenjave
Si të gjitha proceset psikologjike, edhe ndjenjat janë një funksion i trurit. Mekanizmi nervor-fiziologjik i ndjenjave është procesi i nxitjes, i lindur në koren e trurit, i cili shpërndahet edhe në qendrat e nënkores së trurit.
Në qendrat e nënkores e kanë bazën e tyre reflekset e lindura të pakushtëzuara. Proceset fiziologjike, të cilat lindin gjatë reflekseve të pakushtëzuara, formojnë-njëkohësisht edhe bazën fiziologjike të ndjenjave më të thjeshta. P.sh. kënaqësia ose pakënaqësia, që lind nga plotësimi i nevojave biologjike. Ndjenjat komplekse lidhen me proceset nervore, që ndodhin në koren e trurit. Këtu, si rezultat i veprimeve të objekteve, formohen lidhje të përkohëshme nervore, të cilat shkaktojnë lindjen e ndjenjave të ndryshme.
Korja e trurit është organi me anën e të cilit njeriu drejton në mënyrë të vetëdijshme ndjenjat e tij, si edhe shfaqja e jashtme e tyre.
Për lindjen e ndjenjave të përkohshme rëndësi kanë lidhjet e përkohëshme nervore, që formohen në koren e trurit me anë të sistemit të dytë të sinjaleve. Fjala është një mjet ndikues tek të tjerët dhe mund të shkaktojë ndjenja të ndryshme.
Në bazën fiziologjike të ndjenjave luan rol edhe steriotipi dinamik. Me këtë duhet të kuptojmë se sistemi i lidhjes së përkohshme nervore, i formuar gjatë përvojës së kaluar, ushtron një ndikim të caktuar në ndjenjat. Kjo duket veçanërisht atëhere kur prishen sistemet e formuara dhe zëvendësohen me të reja, gjë që ndodh kur njeriu ndryshon kushtet e jetesës dhe të veprimtarisë së tij. Kështu p.sh. njeriu ndjenj një farë pakënaqësie dhe shqetësimi kur i prishet regjimi etj.
Veçoria karakteristike e ndjenjave qëndron në faktin se ato jo vetëm që lidhen me ndryshimin e veprimtarisë së organizmit, por shoqërohen me një sërë shfaqjesh të jashtme. Lindja e tyre shoqërohet me ndryshime të mimikës, të xhesteve, me shprehjen e syve etj. Kështu p.sh. më shpesh frika shprehet me mbledhjen e trupit, lëvizjet paralizohen ose njeriu ja jep vrapit, zverdhet, ka të dridhura në të gjithë trupin, zëri i ndërpritet, i thahet pështyma, i dalin djersë të ftohta. Zemërimi shprehet kryesisht me një pamje kërcënuese. Lëvizjet e njeriut të zemëruar janë të prera dhe energjike. Fytyra i skuqet, frymëmarrja bëhet më e thellë, zëri i fortë dhe kërcënues. Jo gjithënjë njeriu i shfaq ndjenjat e tij. Kur ai është i mësuar i përmban dhe i fsheh, p.sh. të qeshurit. Pra, njeriu ka raste që mund të shkaktojë ose të pengojë shfaqjen e ndjenjave, sipas qëllimit që mund t'i vërë vetes. Një gjë e tillë shihet qartë në teatër, në lojën e aktorëve ose kur njeriu bën lëvizje shprehëse, që janë në kundërshtim me gjendjen e vërtetë shpirtërore të tij, qesh në një rast hidhërimi ose mban pamje serioze kur ndjen nevojën të qeshë etj.
Ndjenjat shfaqen edhe me anën e të folurit, në intonacionin dhe timbrin e zërit. Në bazë të zërit ne me lehtësi dhe pa gabim mund të përcaktojmë gjëndjen emocionale të njeriut. Kështu p.sh. fjala "çfarë" kur mund të shprehet me intonacione të ndryshme. Nga shprehja e jashtme e saj mund të kuptojmë: pakënaqësi ose gëzim, shqetësim ose habi etj.
Format e ndjenjave
Duke marrë për bazë disa cilësi të ndjenjave si fuqinë, kohën e zgjatjes dhe karakterin veprues të tyre, dallojmë këto forma ndjenjash: humori, afiniteti dhe pasioni.
1) Humori është një gjëndje e përgjithshme emocionale, relativisht e dobët që jetohet nga njeriu për një farë kohe pak a shumë të gjatë dhe që i jep një ngjyrë të caktuar të gjithë jetës dhe veprimtarisë së tij.
Humori mund të qëndrojë për një kohë të gjatë ose të shkurtër, d.m.th. mund të zgjasë me ditë, javë ose muaj. Humori si çdo ndjenjë tjetër shprehet në formën e një gjëndjeje pozitive ose negative. d.m.th. në formën e gëzimit ose pesimizmit, të shqetësimit ose të qetësimit. Kjo gjëndje emocionale i jep një ngjyrë të caktuar të gjitha veprimeve dhe sjelljeve të njeriut dhe ndikon edhe në njerëzit e tjerë që e rrethojnë.
Humori i mirë ose i keq, i lartë ose i ulët varet nga shkaqe të ndryshme si: marrëdhëniet e njeriut në punë (suksesi ose mossuksesi), nga ndonjë ngjarje e rëndësishme, nga gjendja e mirë shëndetësore, nga kushtet atmosferike, nga marrëdhëniet ndërmjet njerëzve etj.
2) Afekti është një gjëndje emocionale e fortë, e furrishme dhe që nuk zgjat shumë. Gjëndje të tilla emocionale janë: tërbimi, tmerri, dëshpërimi etj. Shpërthime të tilla të furrishme ndjenjash mund të shkaktohen nga një lajm i papritur, gëzimi ose hidhërimi i madh, nga një fyerje e rëndë, nga ndonjë rrezik etj.
Nga pikëpamja fiziologjike, afektet karakterizohen nga lindja e një vatre me nxitje optimale në koren e trurit, e cila ushtron një veprim frenues në pjesët e tjera të kores dhe si rrjedhim, ngjet ajo që quhet "ngushtim i vetëdijes".
Vetëdija ngulitet në atë ngacmues që ka shkaktuar afektin. Kjo dobëson mjaft kontrollin e njeriut mbi veprimtarinë dhe sjelljen e tij, prandaj ai bën veprime të paarsyeshme, të cilat në gjëndje normale as që e mendon që mund t'i kryejë. Megjithatë, njeriu normal nuk e humb kurrë vetëdijen, kontrollin mbi veprimtarinë, ai po të dojë, po të mobilizojë vullnetin, mund ta përmbajë veten.
Gjendjet afektive shoqërohen edhe me ndryshime të rëndësishme të organizmit, me lëvizje të theksuara shprehëse si të qarit, të bërtiturit, të dredhurit etj.
3) Pasioni është ndjenjë e fuqishme, e qëndrueshme, aktive, që përcakton sjelljen dhe veprimtarinë e njeriut dhe shfaqet në aspekte të ndryshme të jetës së njeriut.
Sipas përmbajtjes dhe drejtimit të tyre: pasionet mund të jenë pozitive dhe negative. Pasione pozitive janë p.sh. pasioni për punën, për dashurinë, për shkencën etj, Ndërsa pasione negative janë pasioni për alkolin, për paranë, për pushtet etj.
Pasionet pozitive kanë rëndësi të madhe në jetën e njeriut. Ato gjallërojnë dhe pasurojnë botën shpirtërore të njeriut. Njerëzit me pasione pozitive të forta jepen tërësisht pas punës ose detyrës së tyre, dhe kanë sukses në jetë. Njerëzit pa pasion, janë njerëz indiferentë, të ngathët e pasivë. Jeta e këtyre njerëzve është e zbehtë dhe e zbrazur.
Krejt ndryshe ndodh me pasionet negative. Këto pasione dëmtojnë si shoqërinë ashtu edhe individin, ulin vlerën e personalitetit të tij dhe e çojnë njeriun në degjenerim moral dhe ekonomik. Por, edhe pasionet pozitive mund të shndërrohen në negative nëse e pengojnë njeriun nga detyra apo angazhime më me vlerë.
Pasioneve mund t'ua ndryshojmë edhe drejtimin. Njeriu me vullnet të fortë dhe me karakter të shëndoshë nuk bëhet kurrë "rob" i pasioneve të tij. Ai është në gjëndje t'i zotërojë dhe t'i drejtojë ato me anë të arsyes dhe forcës së vullnetit. Kështu që pasionet mund të zhvillohen dhe edukohen.
Llojet e ndjenjave
Ndjenjat i kemi të thjeshta dhe komplekse. Ndjenjat e thjeshta lindin tek njeriu kur ai i plotëson ose jo nevojat organike: urinë, etjen, etj. Ndjenjat e thjeshta kanë rëndësi biologjike, ato çojnë në koren e trurit sinjale mbi gjëndjen e përgjithshme të organizmit tonë.
Në ndjenjat komplekse bëjnë pjesë ndjenjat fetare,morale, politike, intelektuale dhe estetike. Këto norma morale përkufizohet si tërësia e normave dhe rregullave që vendosin rendin në shoqëri. Të gjitha veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që i përgjigjeve normave morale, janë të moralshme. Kurse veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që nuk përputhen me këto norma, janë jo të moralshme. Normat morale lidhen ngushtë me pikëpamjet dhe bindjet e njeriu.
Ndjenjat intelektuale. Ndjenjat intelektuale lindin në procesin e njohjes të së vërtetës, gjë që bëhet në procesin e punës dhe sidomos gjatë punës mendore.
Kur njeriu zbulon të vërtetën mbi sendet, fenomenet e realitetit objektiv, provon kënaqësi dhe në të kundërt provon pakënaqësi. Kështu që ndjenjat intelektuale lidhen me veprimtarinë mendore të njerëzve. Të tilla janë ndjenja e kuriozitetit dhe e dëshirës për të njohur, e habisë, e sigurisë, e pasigurisë, ndjenja e së resë etj. Të gjitha këto ndjenja lindin dhe zhvillohen gjatë procesit të njohjes, gjatë shtruarjes dhe zgjidhjes së çështjeve të ndryshme me karakter teorik dhe praktik.
Ndjenja e habisë i shfaqet njeriut kur në njohjen e sendeve të realitetit objektiv i del përpara ndonjë e papritur e pakuptueshme. Lindja e kësaj ndjenja tek njeriu e nxit atë që të kënaqë interesat e tij njohëse.
Ndjenja e dyshimit shfaqet kur njeriu nuk është akoma i sigurtë për mendimet që i kanë lindur. Kur e bën njeriun që të kërkojë të vërtetën dhe të japë përgjigje të saktë e të plota dhe të vërtetojë me saktësi mendimet e veta.
Ndjenjat e besimit dhe të sigurimit lindin gjatë zgjidhjes së një problemi dhe gjetjes të së vërtetës. Këto ndjenja e ndihmojnë shumë njeriun në punë për të vënë në jetë ato përfundime që ka arritur në veprimtarinë njohëse.
Ndjenjë e rëndësishme është edhe ndjenja e së resë, e cila lind gjatë lindjes së detyrave të ndryshme teorike dhe praktike. Kjo ndjenjë jetohet si një gjendje e veçantë gëzimi dhe shoqërohet me një ngritje të madhe të energjive të njeriut, sidomos në ato rastë kur detyra që duhet të zgjidhë ka rëndësi të madhe shoqërore.
Kjo lloj ndjenje përjetohet kryesisht nga njerëzit të cilët ushtrojnë veprimtari krijuese ose shkencore të cilët kanë të bëjnë me shpikje ose zbulime të reja.
Ndjenjat intelektuale kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin mendor të njeriut. Mendimi bëhet i fuqishëm dhe i thjeshtë vetëm atëherë kur përshkohet nga ndjenja të thella. Pikërisht ndjenja të tilla i shtyjnë njerëzit të kërkojnë të vërtetën. Karakteristika kryesore e një të vërtete është qëndrueshmëria e saj, pasi ajo mbrohet nga prova empirike dhe argumenta bindës duke arritur të mbijetojë përballë skepticizmit, kriticizmit apo sulmeve të drejtpërdrejta.
Ndjenjat estetike janë ato ndjenja që i jeton njeriu nga perceptimet e sendeve të bukura, kur i përfytyron drejtpërsëdrejti ose mendon për to.
Ndjenja estetike është një ndjenjë e gëzueshme, që shkakton kënaqësi tek njeriu, sepse sa më shumë të jetë e zhvilluar kjo ndjenjë aq më shumë gjëra të bukura gjen njeriu që i pëlqejnë, që i admiron dhe që janë për të burim gëzimi dhe kënaqësie.
Ndjenjat estetike lindin tek ne nën ndikimin e objekteve apo fenomeneve të realitetit objektiv që na rrethon. Ajo është e zhvilluar në shkallë të ndryshme, në njerëz të ndryshëm në varësi të formimit të tij, kushteve të jetesës, gjëndjes shoqërore, profesionit, mentalitetit etj.
Bota që na rrethon është e pasur me pamje dhe fenomene të shumëllojshme, prandaj edhe ndjenjat estetike të njeriut kanë një shumëllojshmëri.
Burmi kryesor i ndjenjave estetike janë vlerat morale dhe arti, poezia, piktura, skulptura, arkitektura, filmi, drama etj. Por ndjenjat estetike kanë karakter shoqëror pasi e bukura është relative dhe lidhet ngushtë me botkuptimin dhe zhvillimin e shijeve estetike të njerëzve.
Kapitulli 10
VULLNETI
Njohuri elementare mbi veprimin e vullnetshëm
Njeriu dallohet nga krijesat e tjera të gjalla pasi ai është një qënie aktive shoqërore..Ai nuk përshtatet me kushtet e ambjentit në mënyrë pasive, por lufton për ta ndryshuar atë dhe për të krijuar një ambjent të ri sipas kërkesave dhe nevojave të tij. Nga pikëpamja psikologjike, këtë ai e realizon me anë të vullnetit.
Veprimtarinë e tij njeriu e kryen në bazë të lëvizjeve të ndryshme, të cilat i ndajmë në dy lloje:
1) Në lëvizje të pavullnetshme, të cilat janë të lindura bashkë me njeriun dhe që kryhen në mënyrë të pavetëdijshme. Si bazë e këtyre lëvizjeve janë reflekset e pakushtëzuara, si të kolliturit, mbyllja e qepallave të syve, mbyllja e syve nga një dritë e fortë, të hequrit e dorës nga një objekt i nxehtë etj. Në këto veprime nuk parashikohet qëllimi i veprimit. Ato shfaqen në mënyrë impulsive dhe automatike.
2) Në lëvizje të vullnetshme, që karakterizohen nga këto cilësi: së pari ato janë gjithnjë të vetëdijshme dhe drejtohen në një qëllim të caktuar; së dyti ato janë aftësi që njeriu i fiton në procesin e të mësuarit dhe të ushtruarit.
Veprimet e vullnetshme nuk janë vetëm ato që shprehen me lëvizje të dukshme. Këto mund të jenë edhe veprime mendore si, p.sh. të vëzhguarit e një fenomeni, të lexuarit, përllogaritja e një sipërfaqeje, zgjidhja e ndonjë problemi etj.
Disa veprime të vullnetshme janë të thjeshta ndërsa disa të tjera të ndërlikuara dhe kërkojnë më tepër angazhim e përpjekje për të mënjanuar vështirësitë apo pengesat që mund të pengojnë arritjen e qëllimit.
Puna është një veprimtari e vullnetshme, në të shfaqet qartë vullneti i njeriut. Ajo gjithnjë lidhet me veprimet e qëllimshme, me njohjen e qëllimit dhe rezultatet e saja.
Në procesin e punës fizike dhe mendore njeriut i duhet të mobilizohet dhe të punojë me tension. Ka raste kur atij i duket se nuk ka më forcë për të punuar më gjatë, por, megjithatë, nën ndikimin e ndjenjës së detyrës dhe bindjeve morale mobilizon të gjitha forcat e veta dhe vazhdon përsëri të punojë.
Pra, vullneti shfaqet kur njeriu has pengesa dhe vështirësi, të cilat njeriu i kapërcen. Pengesat dhe vështirësitë mund të jenë të llojeve të ndryshme si të brendshme ashtu edhe të jashtme, sa objektive aq edhe subjektive. Vullneti lidhet ngushtë me të menduarit, me të folurit, me ndjenjat etj. Me anën e të menduarit njeriu përcakton qëllimin dhe gjen mjetet për arritjen e tij. Para se të fillojë një punë, njeriu mendon se si ta bëjë atë, pse duhet vepruar ashtu, cilat duhet të jenë pasojat e veprimit, çfarë vështirësish mund t'i paraqiten dhe si duhet t'i kapërcejë ato. Pra vullnet është procesi i veprimtarisë së vetëdijshme të njeriut, që karakterizohet nga aftësia për të kapërcyer pengesa dhe vështirësi që dalin në arritjen e qëllimit.
Vullnet formohet gjatë vetë procesit të jetës së njeriut, duke përvetësuar përvojën e brezave të kaluar dhe duke e përsëritur në kushte të ngjashme ose të reja. Vullneti përcaktohet dhe ndryshon në varësi të kushteve historike, marrëdhënieve shoqërore, kushtve të jetesës, botkuptimi, bindjeve etj.
Analiza e veprimeve të vullnetshme
Veprimet e vullnetshme janë të ndërlikuara dhe kalojnë nëpërmjet disa fazave. Këto faza të veprimit të vullnetshëm janë: 1) Faza pregatitore; 2) përcaktimi i qëllimit dhe mjeteve; 3) marrja e vendimit dhe; 4) zbatimi i vendimit. Për të marrë një vendim, njerëzit duhet t'i kenë të qarta nevojat e tyre, të jenë të vetëdijshëm për qëllimet dhe motivet e tyre. Ndodh që njeriu nuk është plotësisht i qartë dhe i vetëdijshëm për nevojat e veta. Një gjëndje të tillë shpirtërore e quajmë joshje ose tërheqje, d.m.th. ne na tërheq diçka, por nuk e ndjejmë me forcë.
Gjatë veprimtarisë sonë, tek ne mund të ketë lindur dëshira për diçka. Dëshira është një shkallë më e lartë se joshja. Këtu qëllimi i pikësynimit është i qartë, por mjetet për realizimin e qëllimeve ende nuk janë të qarta. Njeriu mund të ketë shumë dëshira, mirëpo jo të gjitha realizohen. Dëshirat e realizueshme sjellin nevojën për të gjetur mjetet dhe rrugët për realizimin e tyre. Kështu kalohet nga dëshira në dashje. Në dashje kemi të qartë edhe qëllimin edhe rrugët apo mjetet për realizimin e tij.
Njeriu në kohë të caktuar, ndodhet përpar nxitjeve të ndryshme. Tek ai lindin dëshira dhe dashje të shumta, të cilat shpesh janë të kundërta. Njeriu vihet në një pozitë të tillë, në të cilën duhet të zgjedhë. Pikërisht këtë në psikologji e quajmë luftë motivesh.
Tek njerëzit me vullnet të fortë, në luftën e motiveve fiton më e arsyeshmja, nga e cila ai udhëhiqet në jetë. Pra, gjatë luftës së motiveve njeriu qartëson qëllimin dhe mjetet që do të përdorë për arritjen e tij.
Marrja e vendimi. Pasi të kemi të qartë qëllimin dhe mjetet, kalojmë në marrjen e vendimit, i cili duhet të jetë fryt i një analize të ndërgjegjshme dhe serioze.
Marrja e vendimit përcaktohet nga një seri shkaqesh: nga nevojat, nga situata, nga ndjenjat, nga shkalla e zhvillimit mendor, nga karakteri dhe temperamenti i njeriut, nga ndikimi i të tjerëve nëpërmjet këshillave, propozimeve ose urdhërave.
Njerëzit gjatë jetës mund të marrin vendime të shumta dhe të bukura, por mund të mos bëjnë asgjë për realizimin e tyre. Pra, më i rëndësishëm është zbatimi i vendimit.
Zbatimi i vendimit. Kjo është faza më e rëndësishme në veprimet e vullnetshme. Në këtë fazë shprehet qartë vullneti injeriut. Zbatimi ivendimit në kohën e caktuar ka të bëjë me cilësitë pozitive të vullnetit. Çdo vendim zbatohet me përpjekje të vetëdijshme. Përfundimi me sukses i veprimit realizohet duke mobilizuar vazhdimisht përpjekjet e vullnetshme. Zbtim i vendimit do të thotë ballafaqim praktik real i mundësive të vetes me realitetin dhe kjo duke u mbështetur në mjetet e ndryshme që zotëron njeriu.
Me ndihmën e përpjekjeve të vullnetshme vihet n
aktivitet edhe veprimtaria mendore e njeriut. Në zbatimin e vendimit duket aftësia e vullnetit të njeriut për të udhëhequr vetëveten, për të drejtuar në mënyrë të vetëdijshme sjelljen dhe veprimtarinë e tij ose ndryshe i themi vetëkontroll. Në sajë të një vullneti të fortë e të vendosur, njeriu shndërron natyrë në përputhje me kërkesat dhe nevojat e tij, Krahas kësaj, ai disiplinon dhe revolucionarizon edhe veten dhe sjelljet e tij.
Në fund të zbatimit të vendimit, me anën e të menduarit bëjmë edhe vlersimin e rezultateve.
Shprehitë dhe zakonet
Shprehitë nuk lindin bashkë me njeriun; ato fitohen gjatë jetës. Në jetën e përditshme përsërisim shpesh të njejtin veprim të vullnetshëm. Disa nga këto veprime janë përbërëse të vazhdueshme dhe fizike të aktivitetit. Kështu p.sh. hapim derën, ngjitim shkallët, vishemi, shkruajmë, lexojmë, llogarisim etj.
Nga përvoja e mëparshme dimë që veprimet e përsëritura zbatohen më lehtë dhe më shpejt. Në fillim, kur përvetësojmë një model të ri veprimi, punët kryhen më me vështirësi, kërkohet përqëndrim, i vëmendjes dhe përpjekje të mëdha. Këto më mirë i vëmë re tek fëmijët e vegjël, kur ata mësojnë të flasin, të ecin apo të bëjnë ndonjë gjë tjetër. Por më vonë ata fillojnë t'i kryejnë me lehtësi këto veprime.
Kështu njeriu i rritur nuk bën ndonjë përpjekje të veçantë që të ecë, të shkruajë, të përllogarisë etj. Kjo ndodh sepse veprimet janë fiksuar dhe forcuar d.m.th. janë automatizuar. Dhe është e mjaftueshme vetëm të synojmë t'i bëjmë dhe ato kryhen në mënyrë automatike. Në këtë rast themi se këto veprime u kthyen në shprehi. Pra, shprehi quajmë komponentët e automatizuar të një veprimtarie të vetëdijshme, që formohet si rrjedhim i ushtrimeve të vazhdueshme që bën njeriu në atë veprimtari.
Automatizimi i disa veprimeve arrihet nëpërmjet të ushtruarit dhe shprehet në kryerjen me lehtësi dhe shpejt të veprimeve. Nga ana fiziologjike shprehitë kanë si bazë reflekset e kushtëzuara, që janë organizuar në një sistem ose steriotip dinamik. Në këtë sistem është e mjaftueshme të nxitësh refleksin e parë, që pastaj të vihen në lëvizje të gjitha ato reflekse, që bëjnë pjesë në këtë steriotip.
Shprehitë kanë rëndësi gjatë veprimtarisë së njeriut. Kështu p.sh. kur ecim në rrugë dhe gjatë kësaj kohe diskutojmë, shikojmë rreth e përqark, mendohemi për çështje të ndryshme, Në këtë rast jemi të përqëndruar në diskutim dhe nuk preokupohemi në mënyrë të veçantë për ecjen tonë, sepse ecja është bërë shprehi. Shprehitë nuk e zvogëlojnë asnjëherë veprimtarinë. Përkundrazi ato si komponentë të automatizuar të veprimtarisë e lehtësojnë kryerjen e saj.
Për formimin e shprehive luajnë rol edhe njohuritë. Vazhdimisht ne mësojmë dhe kështu fitojmë shprehi të reja. Në veprimtarinë tonë shprehitë përpunohen në bazë të disa njohurive. Njohuritë e paqarta mbi veprimtarinë që do të kryhet kanë një ndikim negativ mbi shprehitë që formohen. Por kuptohet, asnjë njohje e përsosur e veprimit që do të kryhet, nuk mjafton për të formuar shprehinë konkrete. Përveç kësaj, kërkohet edhe të ushtruarit për formimin e saj. Ushtrimi nuk reduktohet në një përsëritje të thjeshtë të veprimeve.
Ai duhet të krijojë mundësinë e një perfeksionimi të vazhdueshëm të veprimit dhe një bahkërendim të lëvizjeve që e përbëjnë. Për këtë duhet vëmedje në lidhje me përcaktimin e vështirësive dhe mënjanimin e tyre. Gjatë ushtrimit zbulojmë procese, që japin rezultate të mira dhe këto ruhen, regjistrohen, përvetësohen, duke fituar kështu shprehi të reja. Në procesin e ushtrimit arrijmë të mënjanojmë lëvizjet e padobishme dhe të pakësojmë përpjekjet. Kështu, veprimi fillon të kryhet pa vështirësi, më shpejt dhe në mënyrë më ekonomike dhe produktive.
Njeriu gjatë jetës, krahas shprehive, fiton edhe zakone. Zakonet, ashtu si edhe shprehitë, janë elemente të automatizuara të sjelljes. Mirëpo kanë edhe ndryshime. Shprehia është zotësia për të kryer në mënyrë të automatizuar, pa një farë kontrolli special të vetëdijes, këto ose ato komponentë, kurse zakoni është prirja ose nevoja për të kryer këto apo ato akte të automatizuara. P.sh. shprehia e të larit të duarve është zotësia për të kryer këtë proces me shkathtësi dhe në mënyrë auromatike. Zakoni i të larit të duarve, para dhe pas ngrënies së bukës, është nevoja për ta kryer këtë akt në një kohë dhe situatë të caktuar. Moskryerja e këtij akti i sjell njeriut një farë shqetësimi.
Një ndryshim tjetër nd
rmjet shprehive dhe zakoneve është se shprehitë janë gjithmonë të dobishme, sepse formohen me anën e ushtrimeve të bëra me qëllim, kurse zakonet mund të jenë të dobishme dhe të dëmshme.
Zakonet formohen si rezultat i përsëritjeve të thjeshta e të njëpasnjëshme dhe që kërkojnë një farë kohe. E rëndësishme është që të formojmë zakone pozitive dhe të luftojmë qysh në fillim kundër zakoneve negative.
Kapitulli 11
VEPRIMTARIA
Veprimtaria dhe psikika
Veprimtaria është një kërkesë e domosdoshme për jetën e njeriut, pa të cilin ai nuk mund të jetojë. Njeriu ka nevojë të ushqehet, të vishet, të mbathet, të ketë strehë për t'u mbrojtur. Nevojat dhe kërkesat e njeriut janë të shumta e të ndryshme. Këto nevoja dhe kërkesa, ai i plotëson mee anë të punës.
Veprimtaria e njeriut ka karakter shoqëror. Kjo duket që nga zanafilla e historisë njerëzore e në vazhdim. Njerëzit jetonin sëbashku dhe në marrëdhënie me njëri-tjetrin, kjo si një nevojë e domosdoshme për të shkëmbyer të mira materiale, për të mbështetur njëri-tjetrin dhe për të përfituar nga njëri-tjetri në aspekte të ndryshme.
Edhe sot, veprimtaria e secilit varet dhe përcaktohet nga kërkesat e shoqërisë. Veprimtari të shkëputura prej shoqërisë nuk mund të ketë. Një njeri i shkëputur nga shoqëria nuk mund të plotësojë nevojat e kërkesat e shumta që ai ka, ndërsa duke u marrë me një veprimtari të caktuar, që i shërben shoqërisë dhe arrin t'i plotësojë në bashkëpunim me të tjerët, këto kërkesa dhe nevoja.
Gjatë veprimtarisë së tij njeriu kryen lëvizje të shumta, të cilat vinë duke u perfeksionuar. Lëvizjet e veçanta të njeriut gjatë procesit të punës nuk mund t'i quajmë veprimtari. Në përbërjen e veprimtarisë së njeriut, krahas veprimeve të jashtme, bëjnë pjesë edhe proceset e brëndshme psikologjike. Njeriu, zakonisht, kur do të kryej një punë, njihet me kushtet e saj, përgatit në mënyrë mendore planin e realizimit dhe pikësynon arritjen e qëllimit, duke mënjanuar çdo vështirësi që mund t'i dalë përpara gjatë saj
Proceset psikike luajnë një rol jetësor në shërbim të veprimtarisë së njeriut dhe konkretisht të veprimtarisë praktike. Këto i japin mundësi njeriut që të orientohet me ambientin, të përfytyrojë paraprakisht rezultatet e veprimtarive të tij dhe të rregullojë sjelljet e tij në përputhje me përfytyrimet dhe qëllimet që ka. Pra, të gjitha proceset psikike, si ato njohëst, të vullnetshmet, volitive dhe emocionale, zakoonisht nuk lindin të veçuara por si shkak i ndonjë veprimtarie dhe i shërbejnë asaj.
Proceset psikike dalin ose rrjedhin nga veprimtaria dhe janë komponentë të domosdoshëm të saj.
Kështu p.sh. kur jemi duke kryer një punë ose veprim mendor, shpesh kjo përcaktohet nga fakti se sa e kemi kuptuar qëllimin që i kemi vënë vetes, se në ç'shkallë zotërohen njohuritë dhe shprehitë për përfundimin e kësaj veprimtarie, se cilat janë ndje njat tona ndja kësaj detyre dha sa mund t'i drejtojmë veprimet në përputhje me qëllimin që kemi.
Pra, proceset psikike, duke qënë komponentë të domosdoshëm të veprimtarisë, formohen dhe zhvillohen gjatë saj.
Kapitulli 12
KARAKTERISTIKAT PSIKOLOGJIKE TË PERSONALITETIT
Njohuri të përgjithshme mbi personalitetin
Psikologjia nuk kufizohet vetëm me studimin e proceseve psikike njohëse, emocinale, të vullnetshme dhe me shqyrtimin e anës psikologjike të veprimtarisë.
Ajo studjon edhe ato veçori të qenësishme dhe të qëndrueshme, që e bëjnë një njeri të dallojë nga njerëzit e tjerë, d.m.th. ato veçori që përcaktojnë personalitetin e tij.
Çdo njeri ka një mori veçorish psikologjike, ka aq shumë lloje veçorish sa nuk mund të gjesh dy njerëz identik me njëri-tjetrin. Nga ana tjetër çdo njeri ka personalitetin e vet, por jo të gjitha veçoritë që ka njeriu dhe jo çdo lloj veçorie përcakton personalitetin e tij.
Personalitetin e përcaktojnë veçoritë psikologjike më të qenësishme dhe më të qëndrueshme. Në kategorinë e veçorive që përcaktojnë personalitetin e njeriut, bëjnë
pjesë bindjet dhe idetë, interesat, aftësitë, temperamenti dhe karakteri. Bindjet, idealet dhe interesat përcaktojnë drejtimin e personalitetit, përcaktojnë se çfarë do, cilat janë dëshirat dhe pikësynimet e njeriut. Aftësitë përcaktojnë se çfarë mundet të bëjë d.m.th. cilat janë mundësitë e tij, kurse karakteri përcakton se kush është ai faktikisht, ç'qëndrim mban ai ndaj vetëvetes, shoqërisë dhe fenomeneve të ndryshme shoqërore.
Njohja e veçorive psikologjike, që përcaktojnë personalitetin ka rëndësi të dorës së parë për të kuptuar psikologjinë e një njeriu në tërësi, sepse veçoritë psikologjike të personalitetit ushtrojnë një ndikim të thellë si në proceset e veçanta psikike, ashtu edhe mbi njëra-tjetrën.
Pra, me personalitet kuptojmë tërësinë e veçorive psikike më të qënësishme dhe të qëndrueshme, që e dallojnë një njeri nga njerëzit e tjerë.
Personaliteti i njeriut formohet si rezultat i jetës që bën njeriu në shoqëri. Bindjet, idelet dhe interesat formohen në procesin e veprimtarisë aktive dhe nën ndikimin e kushteve të jetës dhe të edukatës, në të cilën ndodhet njeriu që në moshën e tij të re. Në këto kushte zhvillohen edhe aftësitë e ndryshme dhe formohet karakteri injeriut. Zhvillimi i gjithanshëm i çdo individi kushtëzohet nga zhvillimi i individëve të tjerë dhe nga zhvillimi i shoqërisë në tërësi, prandaj themi se personaliteti ka natyrë shoqërore. Personalitetin nuk duhet ta ngatërrojmë me individin. Me individ kuptojmë njeriun e veçantë. Ndërsa për të kuptuar personalitetin, duhet të kemi parasysh jo vetëm ato veti që e dallojnë atë nga të tjerët, por edhe ato veti që janë tipike për të gjithë njerëzit, Sa më të qartë ta shohim tek një individ një tipar të përgjithshëm tipik, aq më qartë shprehet personaliteti i tij. Për një njeri themi se ka personalitet, kur ai e ka përcaktuar në mënyrë të vetëdijshme qëndrimin e tij ndaj jetës dhe ka formuar botëkuptimin e tij ndaj saj. Si pasojë e përcaktimit të pozitës ndaj jetës, njerëzit kanë si të themi fizionominë e tyre shpirtërore origjinale, bien në sy për pavarësi në të menduar, për ndjenja të larta, për forcën e vullnetit dhe të pasioneve.
Personaliteti i njeriut lidhet ngushtë me jetën e njeriut në shoqëri, me grupin shoqëror ku ai jeton dhe shkallën e zhvillimit të vetë shoqërisë. Nje grup shoqëror i zhvilluar, antarët e të cilit i bashkon ambicja dhe përpjekja për arritjen e qëllimeve të larta, hap horizonte të gjëra për zhvillimin e personalitetit. Anëtarët e një kolektivi duke qënë të vetëdijshëm që luftojnë për një qëllim madhor, gjejnë në vetëvete forca të pashtershme, të cilat i venë në shërbim të çështjes për të cilën lufton kolektivi. Ky lloj organizimi shoqëror, duke i bashkuar anëtarët e tij në luftën për arritjen e qëllimeve të mëdha, krijon kushte më të favorshme për formimin e bindjeve dhe ideve, për zhvillimin e aftësive dhe për farkëtimin e karakterit pozitiv.
Personaliteti nuk është i lindur, por formohet në procesin e jetës dhe të përpjekjeve që bën njeriu për të njohur botën që e rrethon dhe për ta shndërruar atë sipas kërkesave dhde nevojave të tij. Në këtë proces ai nuk shndërron vetëm botën e jashtme, por shndërron edhe vetëveten, dhe në të njejtën kohë formon edhe personalitetin e tij.
Interesat
Në procesin e jetës, njeriu zgjeron çdo ditë kontaktin me botën që e rrethon, depërton në thelbin e sendeve dhe fenomeneve dhe përcakton se cilat prej tyre kanë rëndësi për jetën. Fill pas përcaktimit të kësaj rëndësie që kanë sendet dhe fenomenet e veçanta, njeriu e drejton vetëdijen mbi to, përpiqet t'i mbajë gjithmonë në fushën e vëzhgimit dhe t'i njohë më thellë ato. Drejtimi dhe përqëndrimi i vazhdueshëm i vetëdijes së njeriut mbi objektet, fenomenet ose mbi fusha të caktuara të veprimtarisë së tij, me qëllim që t'i njohë ato më thellë, quhet interes. Interesat kanë lidhje të ngushta me nevojat, prirjet, ndjenjat dhe vëmendjen, por kanë edhe disa karakteristike, që i dallojnë prej tyre dhe prej fenomeneve të tjera psikike.
Interesat e drejtojnë vëmendjen, perceptimin, kujtesën, dhe të menduarit e njeriut mbi objektet dhe e nxisin atë për veprimtari. Kur njeriu punon me interes e ka më lehtë dhe është më prodhues në punë. Interesat për punë, për lëndë të veçanta mësimore, për artet, shkencën dhe teknikën, e nxisin njeriun për veprimtari dhe në këtë mënyrë pregatisin kushtet për kalimin nga interesat në prirjet. Ndryshimi ndërmjet interesave dhe prirjeve qëndron në faktin se, ndërsa interesat e nxisin njeriun t'i njohë më thellë objektet, prirjet e nxisin atë për t'u marrë vetë me veprimtari. Kështu p.sh. një njeri ka interes për letërsinë dhe ai e ndjek me interes një bisedë ku flitet për të ose e lexon me interes një gazetë ose revistë letrare, por nëse nuk ndjen nevojë për t'u marrë vetë me veprimtari letrare nuk mund të themi se ai ka prirje për letërsi. Interesat ndryshojnë edhe prej vëmendjes. Kemi thënë se me vëmendje kuptojmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijes sonë në një ose disa objekte apo fenomene, ndërsa me interes kuptojmë nevojën që ndjejmë për ta drejtuar vetëdijen tonë më tepër në një objekt ose veprimtari se sa në një tjetër.
Interesat kanë lidhje të ngushtë me ndjenjat dhe emocionet.
Llojet dhe cilësitë e interesave
a) Interesat pozitive dhe negative
Vlera e interesave përcaktohet në radhë të parë nga përmbajtja e tyre. Interesat që nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në dobi të shoqërisë, përfshihen në kategorinë e interesave pozitive, kurse interesat që e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në objekte, që s'kanë vlerë për shoqërinë, hyjnë në kategorinë e interesave negative.
Interesat pozitive janë interesat që e nxisin njeriun për të fituar dije dhe për t'i vënë ato në shërbim të shoqërisë. Për të zbuluar vlerën e vërtetë të interesave për të fituar një dije, është e nevojshme të kuptojmë se ç'e shtyn njeriun të fitojë njohuri të gjëra dhe të thella. Njerëzit në përgjithësi i shtyn dëshira për t'u dalluar nga të tjerët ose dëshira për të siguruar një post apo vend të rehatshëm pune që të fitojnë njohuri të caktuara. Ndërsa njeriun me qëllime të larta e shoqëron dëshira për t'i shërbyer një grupimi shoqëror të caktuar ku edhe ai bën pjesë, vendit të tij ose njerëzve në përgjithësi. Pra interesat shoqërore kur vihen mbi interesat personale, paraqesin vlerën më të rëndësishme dhe më të dobishme tek një individ.
b) Interesa të shumanshme dhe të njëanshme
Për zhvillimin e gjithanshëm të personalitetit është e domosdoshme që njeriu të ketë interesa të shumanshme dhe të mos përqëndrohet në një objekt ose në një sferë veprimtarie të ngushtë. Kufizimi i interesave të njeriut në një sferë të ngushtë e zhvillon atë në mënyrë të njëanshme, kufizon horizontin e tij mendor dhe pengon zhvillimin e personalitetit të tij. Zhvillimi i harmonishëm i personalitetit kërkon që njeriu të ketë interesa të shumanshme, por këto interesa të ndryshojnë në aspektin e forcës së tyre.
c) Interesat e qëndrueshme dhe të paqëndrueshme
Në jetë vihen re njerëz me natyrë impulsive, emocionale, të cilët i shfaqin në mënyrë të vrullshme interesat, por pas një farë kohe vihet re se ata e kanë zëvendësuar një interes me një tjetër. Nga kjo kuptohet se qëndrueshmëria e interesave nuk përcaktohet aq shumë nga forca sesa nga nga thellësia dhe lidhjet e ngushta të interesave me vetitë e tjera të personalitetit.
Interesat thelbësore, kur ndryshojnë kushtet, duhet të ndryshojnë, pra duhet gërshetuar qëndrueshmëria e interesave me lëvisshmërinë e tyre në përputhje me kushtet dhe nevojat e shoqërisë.
d) Interesat aktive dhe pasive
Duke u nisur nga fakti se me ç'forcë shfaqen dhe sa e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut, interesat i ndajmë në interesa aktive dhe pasive. Interesat pasive nxisin vëmendjen e pavullnetshme dhe me kaq mbaron roli ityre, kurse interesat aktive bëhen shtytëse të njeriut për veprimtari konkrete.
Interesat pasive mund të kalojnë në aktive ose në të kundërtën, interesat aktive mund të kalojnë në pasive sipas kushteve ku jeton njeriu dhe qëllimeve të tij.
P.sh. nëse njeriun e tërheq letërsia, por ai nuk lexon libra, revist, apo gazeta letrare, në këtë rast kemi të bëjmë me një interes pasiv; dhe nëse atë e tërheq letërsia dhe angazhohet dhe kënaqet duke lexuar për të, këtu kemi të bëjmë me interes aktiv.
Përmbajtja, gjërësia, qëndrueshmëria dhe forca e interesave lidhen ngushtë dhe kushtëzojnë njëra-tjetrën.
Aftësia dhe prirjet
Po të vërejmë në përgjithësi njerëzit në veprimtarinë e tyre jetësore, do të shohim se ata kanë ritme të ndryshme zhvillimi për nga njohuritë dhe rezultatet në punë. Kjo ndodh sepse ata kanë aftësi të ndryshme për një lëm të caktuar veprimtarie.
Aftësi quajmë atë kompleks vetish psikike të personalitetit, që shërben si kusht për të kryer me sukses një punë.
P.sh. për t'u marrë me artet figurative duhet të kesh aftësi për të kapur me sy përpjestimet e objekteve, raportet ndërmjet përmasave të tyre etj. Por kjo cilësi e të parit nuk përbën aftësi nëse e shkëpusim nga aftësitë e përgjithshme të organizmit. Pra, për të patur sukses në një lëm të caktuar veprimtarie është e nevojshme që aftësitë e veçanta të gërshetohen e të lidhen ngushtë me aftësitë e përgjithshme.
Aftësi të përgjithshme quajmë ato që gjejnë zbatim në lëme të ndryshme të veprimtarisë së njeriut. Aftësi të tilla janë p.sh. cilësitë e mëndjes, kujtesa etj.
Baza dhe pikënisja për zhvillimin e aftësive janë dispozitat, veçoritë anatomo-fiziologjike të lindura të njeriut. Dispozitat janë një nga kushtet e domosdoshme për zhvillimin e aftësive, por nuk janë kushti i vetëm. Që dispozitat të kthehen në aftësi duhet që njeriu të rritet në kushte që favorizojnë përvetësimin e njohurive dhe zhvillimin e tij të gjithanshëm, përndryshe dispozitat mbeten vetëm një mundësi ose atrofizohen.
Dispozitat janë një kusht paraprak material për zhvillimin e aftësive, kurse aftësia është mundësia e lindur gjatë punës për ta kryer me sukses një punë. Zhvillimi i aftësive kushtëzohet nga përvetësimi i njohurive, shkathtësive dhe shprehive, të cilat kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin e personalitetit.
Kur vëmë re që një njeri merret më shumë me një veprimtari të caktuar, themi se ai ka prirje për këtë lloj veprimtarie. Dhe kjo kushtëzohet nga aftësitë dhe sukseset që ka ai në atë drejtim, të cilat e nxisin më tej për t'u marrë me të dhe e stimulojnë edhe më shumë atë prirje. Por edhe prirjet krijojnë kushte për zhvillimin e aftësive. Prirjet dhe aftësitë kushtëzojnë zhvillimin e njëra-tjetrës, por ndërmjet tyre nuk mund të vëmë shenjë barazie, sepse ndërsa aftësitë janë një kompleks vetish të personalitetit, prirjet shfaqen në formën e nevojës që ndjen njeriu për t'u marrë me një veprimtari të caktuar. Kur tek një njeriu vëmë re një prirje të fortë dhe të qëndrueshme për t'u marrë me një lloj veprimtarie, kjo do të thotë që tek ky njeri ndodhen edhe aftësitë që i përgjigjen kërkesave të kësaj veprimtarie. Por ka edhe raste kur mungojnë aftësitë dhe njeriu priret për t'u marrë me një lloj veprimtarie, duke qënë i shtyrë nga të tjerët ose duke pasur një përshtypje lajthitëse për aftësinë e tij.
Talenti dhe gjenia
Talent quajmë një ndërthurje aftësish të ndryshme, që sigurojnë kryerjen në mënyrë krijuese të një veprimtarie të caktuar.
Talentet në disa fusha të veprimtarisë së njeriut shfaqen që në moshën fëminore. Nuk janë të rralla shfaqet qysh herët të talenteve në matematikë, letërsi, art dhe fusha të tjera. Por shfaqia e talentit herët nuk është gjithçka, pasi vetëm talenti i marrë në veçanti, është vetëm mundësia për të kryer një punë në mënyrë krijuese. Zhvillimi i tij përcaktohet nga aftësia e njeriut për të punuar në mënyrë këmbëngulëse dhe për të shtruar para vetes detyra, zgjidhja e të cilave ka një vlerë të madhe për shoqërinë. Kur njeriu arrin të realizojë me veprimtarinë e tij krijuese vepra që sjellin ndryshime rrënjësore në mendimet ose veprimet e njerëzve dhe në historinë e njerëzimit, atëherë kemi të bëjmë me shfaqen më të lartë të talentit. Këtë shfaqe të talentit e quajmë gjeni.
Gjeniu dallohet për aftësitë e mëdha për të vëzhguar dhe për të bërë dallimin e asaj që është thelbësore nga diçka e dorës së dytë, për aftësitë për të abstraguar dhe përgjithësuar, për gjërësinë dhe thellësinë e të menduarit, për njohuritë e gjëra dhe aftësinë për t'i vënë ato në lëvizje gjatë të menduarit. Gjeniu dallohet gjithashu për forcën e vullnetit në kapërcimin e pengesave, për aftësinë e madhe për punë dhe për ndjenjën e thellë të përgjegjësisë ndaj bashkëkohësve dhe pasardhësve.
Temperamenti
Një nga veçoritë që bie më tepër në sy dhe që e dallon një njeri nga njerëzit e tjerë, është temperamenti. Po t'i vërejmë njerëzit me kujdes, do të shohim se disa prej tyre i shfaqin ndjenjat në mënyrë të vrullshme, kurse ka të tjerë, ndjenjat e të cilëve nuk janë të forta. Ka disa që kundërveprojnë shpejt ndaj ngjarjeve dhe ndryshimeve që ndodhin, që i kalojnë pa shumë dhembje disfatat dhe fatkeqësitë, ka të tjerë që janë të qëndrueshëm dhe të ngadalshëm përsa i përket ndërrimit të gjëndjeve shpirtërore. Ka njerëz që janë të qetë e të ekuilibruar, ka të tjerë që janë të rrëmbyeshëm dhe të paekuilibruar. Ndeshen në jetë edhe të atillë që janë jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj çdo ndikimi që ushtrohet mbi ta, por që nuk i shfaqin së jashtmi ndjenjat e tyre.
Të gjitha këto ndryshime, që vihen re në njerëz të ndryshëm, përsa i përket forcës dhe ritmit të përgjithshëm të veprimtarisë dhe të ndjenjave, i përkasin temperamentit.
Temperament quajmë tërësinë e karakteristikave individuale, psikologjike, që shfaqen në shpejtësinë dhe forcën e proceseve psikike në përgjithësi dhe të ndjenjave në veçanti dhe me një shkallë të caktuar të nxitjes dhe të qëndrueshmërisë së tyre.
a) Bazat fiziologjike të temperamentit
Gjatë studimit të veprimtarisë së lartë nervore është arritur në përfundimin se vetitë themelore që përcaktojnë tipin e veprimtarisë së lartë nervore janë forca, ekuilibri dhe lëvisshmëria e nxitjes dhe frenimit. Forca e këtyre proceseve tregon aftësinë për punë të qelizës nervore dhe sistemit nervor në tërësi. Ekuilibri tregon vendin që zë nxitja dhe frenimi në veprimtarinë nervore, kurse lëvisshmëria tregon shpejtësinë me të cilën zëvendësohet njëri proces me tjetrin.
Këto karakteristika të nxitjes dhe frenimit në njerëz të ndryshëm ndodhen të kombinuara në mënyrë të ndryshme dhe është plotësisht ky kombinim i ndryshëm i tyre që na jep katër tipe të veprimtarisë së lartë nervore, të cilat përbëjnë bazën fiziologjike të katër llojeve të temperamentit.
1) Tipi i fortë, i ekuilibruar, i shpejtë = temperament sanguin.
2) Tipi i fortë, i ekuilibruar, i ngadalshëm = tmperament flegmatik.
3) Tipi i fortë, i paekuilibruar = temperament kolerik.
4) Tipi i dobët = temperament melankolik.
Tipi i katërt i temperamentit (melankolik) e ka të dobët si procesin e nxitjes ashtu edhe atë të frenimit.
b) Karakteristika e temperamenteve
Temperamenti sanguin. Njeriu me temperament sanguin dallohet për shkathtësinë dhe gjallërinë e tij. Të ecurit e ka të shpejtë, lëvizjet në përgjithësi i ka të shumta dhe të shkathëta, të folurit e ka të gjallë dhe të shpejtë, sy të gjallë, mimikë të pasur, që shpreh gjendjen e tij të brendshme. Nxitet shpejt, kundërvepron edhe ndaj ngjarjeve që kanë rëndësi të vogël. Ndjenjat e tij lindin shpejt, nuk janë të forta, i ndryshojnë shpejt dhe i shfaq së jashtmi me anën e mimikës dhe gjesteve të ndryshme.
Zakonisht njeriu me temperament sanguin e kryen me vrull një punë, por në mjaft raste me gabime. Zë shumë miq, por ftohet shpejt prej tyre dhe i lë. Merr përsipër çdo lloj pune, por shpejt mërzitet dhe nuk e çon deri në fund. Me një fjalë, njeriu që ka këtë temperament është i shoqërueshëm, zemërmirë, i zoti për punë, por i mungon këmbëngulja dhe durimi. Meqënëse është i gjallë dhe i lëvizshëm, i ngacmon shumë shokët dhe i pëlqen të merret me sport.
Temperamenti kolerik. Njeriu me temperament kolerik dallohet për lëvizjet dhe për të folurit e tij të gjallë dhe energjik. Gjestet i ka të forta dhe të prera, ndërsa, sytë e tij kanë shikim të mprehtë.
Nxitet shpejt, ndjenjat i lindin shpejt, i ka të forta dhe i shfaq së jashtmi. Zakonisht njeriu me temperament kolerik çdo gjë e bën me vrull dhe me pasion. Në kundërshtim me sanguinin, është këmbëngulës dhe ka durim. Flet shpejt e me zjarr, prandaj fjala e tij është bindëse.
Temperamenti flegmatik. Njeriu me temperament flegmatik bie menjëherë në sy. Ai është i qetë, bën lëvizje të pakta dhe të ngadalta. Shikimi i tij është i qetë dhe të folurit e ka të ngadaltë. Si nxitja ashtu edhe frenimi lindin tek ai me vështirësi. Vetëm ngjarjet shumë të forta i shkaktojnë ndjenja, të cilat cilat zakonisht i ka të dobta dhe nuk i shfaq së jashtmi. Në kundërshtim me sanguinin, çdo punë e bën me ngadalë. Është i urtë dhe nuk i ngacmon të tjerët.
Temperamenti melankolik. Njeriu me temperament melankolik dallohet për pamjen e tij si të përvuajtur. Mimika e tij është e dobët, gjestet i ka të pakta dhe të lehta, shikimin e syve e ka të lehtë dhe si të mekur. Njeriu me këtë temperament bie në sy, sepse rri gjithmonë mënjanë dhe i veçuar nga të tjerët. Preket shpejt, ndjenjat i ka të forta, të qëndrueshme, por nuk i shfaq së jashtmi.
Në kundërshtim me kolerikun, i cili kërkon të verë në dukje personalitetin e tij, melankoliku përkundrazi, kërkon të jetë i padukshëm. Është i turpshëm dhe shpesh i paguximshëm.
Këto janë karakteristikat në përgjithësi të temperamentit. Në jetë rrallë gjenden njerëz që të kenë vetëm karakteristikat e njërit nga temperamentet e analizuara më sipër. Shpesh ne gjejmë tek ata të përziera karakteristikat e njërit lloj me karakteristikat e llojeve të tjera.
Karakteri
Njerëzit ndryshojnë nga njëri-tjetri jo vetëm për nga aftësitë, interesat dhe temperamentet, por edhe përsa i përket qëndrimit që ata mbajnë ndaj punës, shoqërisë, ngjarjeve të ndryshme dhe vetës së tyre.
Këto qëndrime që ata mbajnë të ndërthurura edhe me njëra-tjetrën lindin forma sjelljesh të caktuara që u përgjigjen përmbajtjes së këtyre qëndrimeve.
Kur qëndrimet dhe format përkatëse të sjelljes së njerëzve nuk janë të rastësishme, por janë të qëndrueshme, ato kthehen në veçori dalluese të personalitetit duke formuar karakterin e tyre.
Kur pohojmë se një njeri i caktuar është me karakter apo ka karakter, kemi parasysh jo një veti të mirë apo të keqe të tij, por tërësinë e vetive më të qëndrueshme të tij si anëtar i shoqërisë.
Karakter quajmë tërësinë e vetive themelore të personalitetit, që shprehin sistemin e qëndrimeve të njeriut ndaj punës, shoqërisë, njerëzve të tjerë dhe vetvetes.
Karakteri, sikurse edhe veçoritë e tjera të personalitetit, nuk është i lindur dhe i pandryshueshëm. P.sh. ndodh që fëmijët kanë tipare karakteri të njëjta me ato të prindërve dhe të të afërmve të tyre, por kjo nuk do të thotë se këto tipare të tyre janë trashëguar nga prindërit. Karakteri formohet gjatë jetës dhe shpreh rrugën e jetës, rrethanat, kushtet dhe mënyrën e jetës së njeriut.
Njeriu nuk lind as përtac, as egoist, as mëndjemadh, as karrierist etj. Ai bëhet i tillë si rezultat i ndikimeve që ushtrojnë mbi të shkolla, familja, shoqëria ose të gjitha këto të mara sëbashku, sepse njeriu nuk është qenie aktive që u kundërvihet kushteve dhe rrethanave, por është qenie aktive që u kundërvihet kushteve të disfavorshme dhe i shndërron këto kushte. Pra ai është edhe objekt edhe subjekt i këtij edukimi. Karakteri ka lidhje të ngushtë me të gjitha anët e tjera të personalitetit, me bindjet, interesat, aftësitë dhe temperamentin. Gjithashtu lidhje të ngushta ekzistojnë ndërmjet aftësive dhe karakterit të cilat ndikojnë edhe reciprokisht për zhvillimin ndërmjet tyre.
Po kaq të ngushta janë lidhjet e karakterit edhe me temperamentin. Temperamenti ushtron ndikim në formën e shfaqes së disa tipareve të karakterit, por edhe karakteri ushtron një ndikim të thellë në frenimin e disa anëve negative të temperamenteve.
Temperamenti shërben si një bazë natyrore për formimin e tipareve të karakterit, por ai nuk përcakton përmbajtjen e tipareve të tij. Në bazë të çdo lloj temperamenti mund të edukojmë tiparet më të vlefshme të karakterit.
Lidhjet e karakterit me temperamentin duhen njohur, sepse nga veçoritë që ka secili temperament të cilat kushtëzohen nga tipi i veprimtarisë së lartë nervore, varet se si do të formohen tek një njeri tiparet e karakterit të tij. I njëjti tipar mund të formohet si tek koleriku ashtu edhe tek sanguini, por forma e ndikimit duhet të jetë e ndryshme.
Sikurse të gjitha fenomenet e tjera psikike, edhe karakteri ka bazën e vet psikologjike. Bazën fiziologjike të karakterit e përbëjnë sistemet e ndërlikuara të përkohshme nervore që formohen gjatë jetës së njeriut. Lehtësia apo vështirësia gjatë formimit dhe shformimit të sistemeve, që përbëjnë lidhjet e përkohshme nervore, ndikojnë thellësisht në formimin e tipareve të karakterit dhe në qëndrueshmërinë e tyre. Në jetë vihen re këto tipe karakteresh : Karaktere të forta dhe të dobëta, kontradiktorë dhe jokontradiktor, të përcaktuar dhe të papërcaktuar.
NDJENJAT
Njohuri të përgjithshme mbi ndjenjat
Njeriu duke i njohur sendet ose fenomenet e ndryshme, jo vetëm që i pasqyron ato në mënyrë aktive, por mban edhe një qëndrim të caktuar ndaj tyre. P.sh. disa ngjarje e shqetësojnë, të tjerat e zgjojnë, e bëjnë entuziast, i ngjallin admirim etj. Kështu që njeriu provon ndjenja të ndryshme, të kënaqësisë, të pakënaqësisë, gëzimin dhe hidhërimin, admirimin dne revoltën etj.
Të gjitha këto ndjenja, janë shfaqe të gjëndjes së brendëshme të njeriut ndaj realitetit objektiv që e rrethon atë.
Burimin e ndjenjave ne duhet ta kërkojmë tek objektet dhe fenomenet e ndryshme të realitetit objektiv, me të cilin njeriu ka kontakt të vazhdueshëm gjatë jetës së tij të përditshme. Kështu, objektet ose fenomenet mund të jenë burim ndjenjash vetëm kur njeriu merr kontak me to, mëson diçka për to, me një fjalë njihet me to. Zakonisht ndjenjat jetohen sëbashku me proceset e ndryshme njohëse si ndijimet, perceptimet etj. Shpeshherë ndjenjat përcaktohen jo drejtpërsëdrejtë nga objekti ose nga cilësitë e tij, por nga rëndësia që ka për ne vetë objekti ose ndonjë cilësi e tij. Në këtë kuptim i njejti objekt mund të ngjalli ndjenja të ndryshme në momente të ndryshme dhe në persona të ndryshëm. P,sh. nëse po dëgjojmë një histori interesante, ndërpreja e saj na shkakton keqardhje ndërsa nëse historia që dëgjojmë nuk përbën interes për ne, atëherë ndërprerja e saj na gëzon.
Por burimi më i rëndësishëm dhe kryesor i ndjenjave gjendet në veprimtarinë e njeriut, në punën e tij. Veprimtari të ndryshme jetësore paraqesin edhe ndjenja të ndryshme ndërsa ndjenjat e thella dhe të forta lidhen zakonisht me punën dhe dashurinë.
Ndjenjat janë të lidhura edhe me kërkesat ose nevojat tona. Dihet që njeriu e drejton veprimtarinë e tij në përbushjen e nevojave që ka, të cilat janë të shumta dhe të ndryshme. Përmbushja e nevojave zakonisht është e lidhur me ndjenja pozitive kënaqësie, kurse mospërmbushja e tyre zakonisht shkakton pakënaqësi dhe ndjenja të tjera negative.
Pra, ndjenjë quajmë atë proces psikik, kur mbajmë qëndrim pozitiv ose negativ kundrejt realitetit, qëndrim që e jetojmë së brendshmi me një farë kënaqësie ose pakënaqësie.
Në çfarëdo lloj kushtesh historiko-shoqërore që të jetojë, njeriu provon ndjenja të ndryshme të kënaqësisë dhe pakënaqësisë, gëzimit dhe hidhërimit, dashurisë dhe urrejtjes. Por, po të shikojmë drejtimin e këtyre ndjenjave çfarë karakteri kanë, si rrjedhin etj, do të konstatojmë se ato ndryshojnë tek njerëzit në varësi të botkuptimit dhe kushteve të jetesës së tyre. Pra, përmbajtja e ndjenjave ka karakter shoqëror, sepse vetë njeriu është një qënie shoqërore. Aq sa dhe ndjenjat që lidhen me nevojat organike dhe biologjike si uria, etja, lodhja etj, janë të lidhura me ndjenjat morale dhe estetike.
Prandaj, ndjenjat e njeriut i shohim të lidhura ngushtë me vetëdijen, botëkuptimin, jetesën etj. Me ndryshimin e vetëdijes, botëkuptimit, pikëpamjeve dhe bindjeve të tij, ndryshojnë edhe ndjenjat e tij. Pra, në bazë të gjithë ndryshimeve qëndrojnë ndryshimet në aspektin shpirtëror, material dhe shoqëror të njeriut.
Cilësitë e ndjenjave
Ndjenjat kanë cilësitë e tyre, të cilat janë: subjektiviteti i ndjenjave, polariteti, karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave, forca dhe zgjatja e ndjenjave.Njeriu i jeton së brendshmi në mënyrë subjektive fenomenet dhe ngjarjet e realitetit objektiv. Kështu, perceptimi i sendeve dhe fenomeneve të realitetit objektiv është i ndryshëm për njerëz të ndryshëm, sipas moshës, përvojës, arsimit, profesionit etj. Edhe qëndrimi i tyre ndaj sendeve dhe fenomeneve është i ndryshëm; për njërin ngjall kënaqësi, kurse për tjetrin pakënaqësi, për dikë admirim, për tjetrin revoltë etj.
Subjektiviteti i ndjenjave
Varet:
a) Nga botëkuptimi, pikëpamjet dhe bindjet e njeriut.
Pra, në varësi të këtyre aspekteve, shfaqe edhe ndjenjate të cilat janë ngulitur në brendësi të njeriut dhe bëhen udhëheqës në veprimtarinë e tij.
b) Nga ndryshimet individuale, që ekzistojnë tek njerëzit dhe që kanë të bëjnë me kërkesat e tyre, me motivet dhe qëllimet e përgjithshme gjatë veprimtarisë së tyre, si dhe nga gjendja e një kërkese në një moment të caktuar. P.sh. era e një ushqimi është e këndshme kur njeriu është i uritur, dhe indiferent dhe ngandonjëherë edhe e neveritshme kur ai është i ngopur. Ato ushqime që na duken të shijshme dhe na pëlqejnë, na duken të hidhura kur jemi të sëmurë etj.
Karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave
Ndjenjat kanë karakterin e tyre aktiv dhe pasiv. Ky karakter duket në veprimtarinë e njerëzve. Ndjenjat, që e nxisin njeriun për punë, që e bëjnë të gjallë, entuziast dhe e aktivizojnë në veprimtarinë e tij, i quajmë ndjenja aktive. Zakonisht ndjenjat aktive janë gëzimi, dashuria, optimizmi, entuziazmi etj.
Ndërsa ndjenjat që e bëjnë njeriun e plogët, që e ulin aktivitetin e tij dhe e çmobilizojnë, quhen ndje nja pasive. Zakonisht ndjenjat pasive janë frika, dëshpërimi, mërzia, pesimizmi etj. Ndodh që e njejta ndjenjë të jetë aktive dhe pasive, sipas rastit dhe njerëzve të ndryshëm. P.sh. ndjenja e frikës mund të frenojë veprimtarinë e njeriut, por edhe mund të mobilizojë të gjitha forcat kundër situatës së vështirë apo rrezikut që i kanoset njeriut. Po kështu edhe gëzimi ka raste që shkakton rrjedhje forcash, etj, për aktivitet, por ka raste të tjera, kur kemi të bëjmë me një gëzim të qetë, që shkakton një farë plogështie etj.
Fuqia e ndjenjave
Ndjenjat dallohen edhe nga fuqia që kanë. Fuqia e ndjenjave përcaktohet nga rëndësia që kanë fenomenet ose veprimtaria që ka shkaktuar këtë ndjenjë, nga fakti se si është jeta e njeriut të caktuar, ç'qçndrim mban ai ndaj kërkesave të shoqërisë, me se janë të lidhura qëllimet dhe motivet e veprimtarisë së tij, dhe nga kërkesat në një rast të caktuar.
Baza fiziologjike dhe shfaqia e jashtme e ndjenjave
Si të gjitha proceset psikologjike, edhe ndjenjat janë një funksion i trurit. Mekanizmi nervor-fiziologjik i ndjenjave është procesi i nxitjes, i lindur në koren e trurit, i cili shpërndahet edhe në qendrat e nënkores së trurit.
Në qendrat e nënkores e kanë bazën e tyre reflekset e lindura të pakushtëzuara. Proceset fiziologjike, të cilat lindin gjatë reflekseve të pakushtëzuara, formojnë-njëkohësisht edhe bazën fiziologjike të ndjenjave më të thjeshta. P.sh. kënaqësia ose pakënaqësia, që lind nga plotësimi i nevojave biologjike. Ndjenjat komplekse lidhen me proceset nervore, që ndodhin në koren e trurit. Këtu, si rezultat i veprimeve të objekteve, formohen lidhje të përkohëshme nervore, të cilat shkaktojnë lindjen e ndjenjave të ndryshme.
Korja e trurit është organi me anën e të cilit njeriu drejton në mënyrë të vetëdijshme ndjenjat e tij, si edhe shfaqja e jashtme e tyre.
Për lindjen e ndjenjave të përkohshme rëndësi kanë lidhjet e përkohëshme nervore, që formohen në koren e trurit me anë të sistemit të dytë të sinjaleve. Fjala është një mjet ndikues tek të tjerët dhe mund të shkaktojë ndjenja të ndryshme.
Në bazën fiziologjike të ndjenjave luan rol edhe steriotipi dinamik. Me këtë duhet të kuptojmë se sistemi i lidhjes së përkohshme nervore, i formuar gjatë përvojës së kaluar, ushtron një ndikim të caktuar në ndjenjat. Kjo duket veçanërisht atëhere kur prishen sistemet e formuara dhe zëvendësohen me të reja, gjë që ndodh kur njeriu ndryshon kushtet e jetesës dhe të veprimtarisë së tij. Kështu p.sh. njeriu ndjenj një farë pakënaqësie dhe shqetësimi kur i prishet regjimi etj.
Veçoria karakteristike e ndjenjave qëndron në faktin se ato jo vetëm që lidhen me ndryshimin e veprimtarisë së organizmit, por shoqërohen me një sërë shfaqjesh të jashtme. Lindja e tyre shoqërohet me ndryshime të mimikës, të xhesteve, me shprehjen e syve etj. Kështu p.sh. më shpesh frika shprehet me mbledhjen e trupit, lëvizjet paralizohen ose njeriu ja jep vrapit, zverdhet, ka të dridhura në të gjithë trupin, zëri i ndërpritet, i thahet pështyma, i dalin djersë të ftohta. Zemërimi shprehet kryesisht me një pamje kërcënuese. Lëvizjet e njeriut të zemëruar janë të prera dhe energjike. Fytyra i skuqet, frymëmarrja bëhet më e thellë, zëri i fortë dhe kërcënues. Jo gjithënjë njeriu i shfaq ndjenjat e tij. Kur ai është i mësuar i përmban dhe i fsheh, p.sh. të qeshurit. Pra, njeriu ka raste që mund të shkaktojë ose të pengojë shfaqjen e ndjenjave, sipas qëllimit që mund t'i vërë vetes. Një gjë e tillë shihet qartë në teatër, në lojën e aktorëve ose kur njeriu bën lëvizje shprehëse, që janë në kundërshtim me gjendjen e vërtetë shpirtërore të tij, qesh në një rast hidhërimi ose mban pamje serioze kur ndjen nevojën të qeshë etj.
Ndjenjat shfaqen edhe me anën e të folurit, në intonacionin dhe timbrin e zërit. Në bazë të zërit ne me lehtësi dhe pa gabim mund të përcaktojmë gjëndjen emocionale të njeriut. Kështu p.sh. fjala "çfarë" kur mund të shprehet me intonacione të ndryshme. Nga shprehja e jashtme e saj mund të kuptojmë: pakënaqësi ose gëzim, shqetësim ose habi etj.
Format e ndjenjave
Duke marrë për bazë disa cilësi të ndjenjave si fuqinë, kohën e zgjatjes dhe karakterin veprues të tyre, dallojmë këto forma ndjenjash: humori, afiniteti dhe pasioni.
1) Humori është një gjëndje e përgjithshme emocionale, relativisht e dobët që jetohet nga njeriu për një farë kohe pak a shumë të gjatë dhe që i jep një ngjyrë të caktuar të gjithë jetës dhe veprimtarisë së tij.
Humori mund të qëndrojë për një kohë të gjatë ose të shkurtër, d.m.th. mund të zgjasë me ditë, javë ose muaj. Humori si çdo ndjenjë tjetër shprehet në formën e një gjëndjeje pozitive ose negative. d.m.th. në formën e gëzimit ose pesimizmit, të shqetësimit ose të qetësimit. Kjo gjëndje emocionale i jep një ngjyrë të caktuar të gjitha veprimeve dhe sjelljeve të njeriut dhe ndikon edhe në njerëzit e tjerë që e rrethojnë.
Humori i mirë ose i keq, i lartë ose i ulët varet nga shkaqe të ndryshme si: marrëdhëniet e njeriut në punë (suksesi ose mossuksesi), nga ndonjë ngjarje e rëndësishme, nga gjendja e mirë shëndetësore, nga kushtet atmosferike, nga marrëdhëniet ndërmjet njerëzve etj.
2) Afekti është një gjëndje emocionale e fortë, e furrishme dhe që nuk zgjat shumë. Gjëndje të tilla emocionale janë: tërbimi, tmerri, dëshpërimi etj. Shpërthime të tilla të furrishme ndjenjash mund të shkaktohen nga një lajm i papritur, gëzimi ose hidhërimi i madh, nga një fyerje e rëndë, nga ndonjë rrezik etj.
Nga pikëpamja fiziologjike, afektet karakterizohen nga lindja e një vatre me nxitje optimale në koren e trurit, e cila ushtron një veprim frenues në pjesët e tjera të kores dhe si rrjedhim, ngjet ajo që quhet "ngushtim i vetëdijes".
Vetëdija ngulitet në atë ngacmues që ka shkaktuar afektin. Kjo dobëson mjaft kontrollin e njeriut mbi veprimtarinë dhe sjelljen e tij, prandaj ai bën veprime të paarsyeshme, të cilat në gjëndje normale as që e mendon që mund t'i kryejë. Megjithatë, njeriu normal nuk e humb kurrë vetëdijen, kontrollin mbi veprimtarinë, ai po të dojë, po të mobilizojë vullnetin, mund ta përmbajë veten.
Gjendjet afektive shoqërohen edhe me ndryshime të rëndësishme të organizmit, me lëvizje të theksuara shprehëse si të qarit, të bërtiturit, të dredhurit etj.
3) Pasioni është ndjenjë e fuqishme, e qëndrueshme, aktive, që përcakton sjelljen dhe veprimtarinë e njeriut dhe shfaqet në aspekte të ndryshme të jetës së njeriut.
Sipas përmbajtjes dhe drejtimit të tyre: pasionet mund të jenë pozitive dhe negative. Pasione pozitive janë p.sh. pasioni për punën, për dashurinë, për shkencën etj, Ndërsa pasione negative janë pasioni për alkolin, për paranë, për pushtet etj.
Pasionet pozitive kanë rëndësi të madhe në jetën e njeriut. Ato gjallërojnë dhe pasurojnë botën shpirtërore të njeriut. Njerëzit me pasione pozitive të forta jepen tërësisht pas punës ose detyrës së tyre, dhe kanë sukses në jetë. Njerëzit pa pasion, janë njerëz indiferentë, të ngathët e pasivë. Jeta e këtyre njerëzve është e zbehtë dhe e zbrazur.
Krejt ndryshe ndodh me pasionet negative. Këto pasione dëmtojnë si shoqërinë ashtu edhe individin, ulin vlerën e personalitetit të tij dhe e çojnë njeriun në degjenerim moral dhe ekonomik. Por, edhe pasionet pozitive mund të shndërrohen në negative nëse e pengojnë njeriun nga detyra apo angazhime më me vlerë.
Pasioneve mund t'ua ndryshojmë edhe drejtimin. Njeriu me vullnet të fortë dhe me karakter të shëndoshë nuk bëhet kurrë "rob" i pasioneve të tij. Ai është në gjëndje t'i zotërojë dhe t'i drejtojë ato me anë të arsyes dhe forcës së vullnetit. Kështu që pasionet mund të zhvillohen dhe edukohen.
Llojet e ndjenjave
Ndjenjat i kemi të thjeshta dhe komplekse. Ndjenjat e thjeshta lindin tek njeriu kur ai i plotëson ose jo nevojat organike: urinë, etjen, etj. Ndjenjat e thjeshta kanë rëndësi biologjike, ato çojnë në koren e trurit sinjale mbi gjëndjen e përgjithshme të organizmit tonë.
Në ndjenjat komplekse bëjnë pjesë ndjenjat fetare,morale, politike, intelektuale dhe estetike. Këto norma morale përkufizohet si tërësia e normave dhe rregullave që vendosin rendin në shoqëri. Të gjitha veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që i përgjigjeve normave morale, janë të moralshme. Kurse veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që nuk përputhen me këto norma, janë jo të moralshme. Normat morale lidhen ngushtë me pikëpamjet dhe bindjet e njeriu.
Ndjenjat intelektuale. Ndjenjat intelektuale lindin në procesin e njohjes të së vërtetës, gjë që bëhet në procesin e punës dhe sidomos gjatë punës mendore.
Kur njeriu zbulon të vërtetën mbi sendet, fenomenet e realitetit objektiv, provon kënaqësi dhe në të kundërt provon pakënaqësi. Kështu që ndjenjat intelektuale lidhen me veprimtarinë mendore të njerëzve. Të tilla janë ndjenja e kuriozitetit dhe e dëshirës për të njohur, e habisë, e sigurisë, e pasigurisë, ndjenja e së resë etj. Të gjitha këto ndjenja lindin dhe zhvillohen gjatë procesit të njohjes, gjatë shtruarjes dhe zgjidhjes së çështjeve të ndryshme me karakter teorik dhe praktik.
Ndjenja e habisë i shfaqet njeriut kur në njohjen e sendeve të realitetit objektiv i del përpara ndonjë e papritur e pakuptueshme. Lindja e kësaj ndjenja tek njeriu e nxit atë që të kënaqë interesat e tij njohëse.
Ndjenja e dyshimit shfaqet kur njeriu nuk është akoma i sigurtë për mendimet që i kanë lindur. Kur e bën njeriun që të kërkojë të vërtetën dhe të japë përgjigje të saktë e të plota dhe të vërtetojë me saktësi mendimet e veta.
Ndjenjat e besimit dhe të sigurimit lindin gjatë zgjidhjes së një problemi dhe gjetjes të së vërtetës. Këto ndjenja e ndihmojnë shumë njeriun në punë për të vënë në jetë ato përfundime që ka arritur në veprimtarinë njohëse.
Ndjenjë e rëndësishme është edhe ndjenja e së resë, e cila lind gjatë lindjes së detyrave të ndryshme teorike dhe praktike. Kjo ndjenjë jetohet si një gjendje e veçantë gëzimi dhe shoqërohet me një ngritje të madhe të energjive të njeriut, sidomos në ato rastë kur detyra që duhet të zgjidhë ka rëndësi të madhe shoqërore.
Kjo lloj ndjenje përjetohet kryesisht nga njerëzit të cilët ushtrojnë veprimtari krijuese ose shkencore të cilët kanë të bëjnë me shpikje ose zbulime të reja.
Ndjenjat intelektuale kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin mendor të njeriut. Mendimi bëhet i fuqishëm dhe i thjeshtë vetëm atëherë kur përshkohet nga ndjenja të thella. Pikërisht ndjenja të tilla i shtyjnë njerëzit të kërkojnë të vërtetën. Karakteristika kryesore e një të vërtete është qëndrueshmëria e saj, pasi ajo mbrohet nga prova empirike dhe argumenta bindës duke arritur të mbijetojë përballë skepticizmit, kriticizmit apo sulmeve të drejtpërdrejta.
Ndjenjat estetike janë ato ndjenja që i jeton njeriu nga perceptimet e sendeve të bukura, kur i përfytyron drejtpërsëdrejti ose mendon për to.
Ndjenja estetike është një ndjenjë e gëzueshme, që shkakton kënaqësi tek njeriu, sepse sa më shumë të jetë e zhvilluar kjo ndjenjë aq më shumë gjëra të bukura gjen njeriu që i pëlqejnë, që i admiron dhe që janë për të burim gëzimi dhe kënaqësie.
Ndjenjat estetike lindin tek ne nën ndikimin e objekteve apo fenomeneve të realitetit objektiv që na rrethon. Ajo është e zhvilluar në shkallë të ndryshme, në njerëz të ndryshëm në varësi të formimit të tij, kushteve të jetesës, gjëndjes shoqërore, profesionit, mentalitetit etj.
Bota që na rrethon është e pasur me pamje dhe fenomene të shumëllojshme, prandaj edhe ndjenjat estetike të njeriut kanë një shumëllojshmëri.
Burmi kryesor i ndjenjave estetike janë vlerat morale dhe arti, poezia, piktura, skulptura, arkitektura, filmi, drama etj. Por ndjenjat estetike kanë karakter shoqëror pasi e bukura është relative dhe lidhet ngushtë me botkuptimin dhe zhvillimin e shijeve estetike të njerëzve.
Kapitulli 10
VULLNETI
Njohuri elementare mbi veprimin e vullnetshëm
Njeriu dallohet nga krijesat e tjera të gjalla pasi ai është një qënie aktive shoqërore..Ai nuk përshtatet me kushtet e ambjentit në mënyrë pasive, por lufton për ta ndryshuar atë dhe për të krijuar një ambjent të ri sipas kërkesave dhe nevojave të tij. Nga pikëpamja psikologjike, këtë ai e realizon me anë të vullnetit.
Veprimtarinë e tij njeriu e kryen në bazë të lëvizjeve të ndryshme, të cilat i ndajmë në dy lloje:
1) Në lëvizje të pavullnetshme, të cilat janë të lindura bashkë me njeriun dhe që kryhen në mënyrë të pavetëdijshme. Si bazë e këtyre lëvizjeve janë reflekset e pakushtëzuara, si të kolliturit, mbyllja e qepallave të syve, mbyllja e syve nga një dritë e fortë, të hequrit e dorës nga një objekt i nxehtë etj. Në këto veprime nuk parashikohet qëllimi i veprimit. Ato shfaqen në mënyrë impulsive dhe automatike.
2) Në lëvizje të vullnetshme, që karakterizohen nga këto cilësi: së pari ato janë gjithnjë të vetëdijshme dhe drejtohen në një qëllim të caktuar; së dyti ato janë aftësi që njeriu i fiton në procesin e të mësuarit dhe të ushtruarit.
Veprimet e vullnetshme nuk janë vetëm ato që shprehen me lëvizje të dukshme. Këto mund të jenë edhe veprime mendore si, p.sh. të vëzhguarit e një fenomeni, të lexuarit, përllogaritja e një sipërfaqeje, zgjidhja e ndonjë problemi etj.
Disa veprime të vullnetshme janë të thjeshta ndërsa disa të tjera të ndërlikuara dhe kërkojnë më tepër angazhim e përpjekje për të mënjanuar vështirësitë apo pengesat që mund të pengojnë arritjen e qëllimit.
Puna është një veprimtari e vullnetshme, në të shfaqet qartë vullneti i njeriut. Ajo gjithnjë lidhet me veprimet e qëllimshme, me njohjen e qëllimit dhe rezultatet e saja.
Në procesin e punës fizike dhe mendore njeriut i duhet të mobilizohet dhe të punojë me tension. Ka raste kur atij i duket se nuk ka më forcë për të punuar më gjatë, por, megjithatë, nën ndikimin e ndjenjës së detyrës dhe bindjeve morale mobilizon të gjitha forcat e veta dhe vazhdon përsëri të punojë.
Pra, vullneti shfaqet kur njeriu has pengesa dhe vështirësi, të cilat njeriu i kapërcen. Pengesat dhe vështirësitë mund të jenë të llojeve të ndryshme si të brendshme ashtu edhe të jashtme, sa objektive aq edhe subjektive. Vullneti lidhet ngushtë me të menduarit, me të folurit, me ndjenjat etj. Me anën e të menduarit njeriu përcakton qëllimin dhe gjen mjetet për arritjen e tij. Para se të fillojë një punë, njeriu mendon se si ta bëjë atë, pse duhet vepruar ashtu, cilat duhet të jenë pasojat e veprimit, çfarë vështirësish mund t'i paraqiten dhe si duhet t'i kapërcejë ato. Pra vullnet është procesi i veprimtarisë së vetëdijshme të njeriut, që karakterizohet nga aftësia për të kapërcyer pengesa dhe vështirësi që dalin në arritjen e qëllimit.
Vullnet formohet gjatë vetë procesit të jetës së njeriut, duke përvetësuar përvojën e brezave të kaluar dhe duke e përsëritur në kushte të ngjashme ose të reja. Vullneti përcaktohet dhe ndryshon në varësi të kushteve historike, marrëdhënieve shoqërore, kushtve të jetesës, botkuptimi, bindjeve etj.
Analiza e veprimeve të vullnetshme
Veprimet e vullnetshme janë të ndërlikuara dhe kalojnë nëpërmjet disa fazave. Këto faza të veprimit të vullnetshëm janë: 1) Faza pregatitore; 2) përcaktimi i qëllimit dhe mjeteve; 3) marrja e vendimit dhe; 4) zbatimi i vendimit. Për të marrë një vendim, njerëzit duhet t'i kenë të qarta nevojat e tyre, të jenë të vetëdijshëm për qëllimet dhe motivet e tyre. Ndodh që njeriu nuk është plotësisht i qartë dhe i vetëdijshëm për nevojat e veta. Një gjëndje të tillë shpirtërore e quajmë joshje ose tërheqje, d.m.th. ne na tërheq diçka, por nuk e ndjejmë me forcë.
Gjatë veprimtarisë sonë, tek ne mund të ketë lindur dëshira për diçka. Dëshira është një shkallë më e lartë se joshja. Këtu qëllimi i pikësynimit është i qartë, por mjetet për realizimin e qëllimeve ende nuk janë të qarta. Njeriu mund të ketë shumë dëshira, mirëpo jo të gjitha realizohen. Dëshirat e realizueshme sjellin nevojën për të gjetur mjetet dhe rrugët për realizimin e tyre. Kështu kalohet nga dëshira në dashje. Në dashje kemi të qartë edhe qëllimin edhe rrugët apo mjetet për realizimin e tij.
Njeriu në kohë të caktuar, ndodhet përpar nxitjeve të ndryshme. Tek ai lindin dëshira dhe dashje të shumta, të cilat shpesh janë të kundërta. Njeriu vihet në një pozitë të tillë, në të cilën duhet të zgjedhë. Pikërisht këtë në psikologji e quajmë luftë motivesh.
Tek njerëzit me vullnet të fortë, në luftën e motiveve fiton më e arsyeshmja, nga e cila ai udhëhiqet në jetë. Pra, gjatë luftës së motiveve njeriu qartëson qëllimin dhe mjetet që do të përdorë për arritjen e tij.
Marrja e vendimi. Pasi të kemi të qartë qëllimin dhe mjetet, kalojmë në marrjen e vendimit, i cili duhet të jetë fryt i një analize të ndërgjegjshme dhe serioze.
Marrja e vendimit përcaktohet nga një seri shkaqesh: nga nevojat, nga situata, nga ndjenjat, nga shkalla e zhvillimit mendor, nga karakteri dhe temperamenti i njeriut, nga ndikimi i të tjerëve nëpërmjet këshillave, propozimeve ose urdhërave.
Njerëzit gjatë jetës mund të marrin vendime të shumta dhe të bukura, por mund të mos bëjnë asgjë për realizimin e tyre. Pra, më i rëndësishëm është zbatimi i vendimit.
Zbatimi i vendimit. Kjo është faza më e rëndësishme në veprimet e vullnetshme. Në këtë fazë shprehet qartë vullneti injeriut. Zbatimi ivendimit në kohën e caktuar ka të bëjë me cilësitë pozitive të vullnetit. Çdo vendim zbatohet me përpjekje të vetëdijshme. Përfundimi me sukses i veprimit realizohet duke mobilizuar vazhdimisht përpjekjet e vullnetshme. Zbtim i vendimit do të thotë ballafaqim praktik real i mundësive të vetes me realitetin dhe kjo duke u mbështetur në mjetet e ndryshme që zotëron njeriu.
Me ndihmën e përpjekjeve të vullnetshme vihet n
aktivitet edhe veprimtaria mendore e njeriut. Në zbatimin e vendimit duket aftësia e vullnetit të njeriut për të udhëhequr vetëveten, për të drejtuar në mënyrë të vetëdijshme sjelljen dhe veprimtarinë e tij ose ndryshe i themi vetëkontroll. Në sajë të një vullneti të fortë e të vendosur, njeriu shndërron natyrë në përputhje me kërkesat dhe nevojat e tij, Krahas kësaj, ai disiplinon dhe revolucionarizon edhe veten dhe sjelljet e tij.
Në fund të zbatimit të vendimit, me anën e të menduarit bëjmë edhe vlersimin e rezultateve.
Shprehitë dhe zakonet
Shprehitë nuk lindin bashkë me njeriun; ato fitohen gjatë jetës. Në jetën e përditshme përsërisim shpesh të njejtin veprim të vullnetshëm. Disa nga këto veprime janë përbërëse të vazhdueshme dhe fizike të aktivitetit. Kështu p.sh. hapim derën, ngjitim shkallët, vishemi, shkruajmë, lexojmë, llogarisim etj.
Nga përvoja e mëparshme dimë që veprimet e përsëritura zbatohen më lehtë dhe më shpejt. Në fillim, kur përvetësojmë një model të ri veprimi, punët kryhen më me vështirësi, kërkohet përqëndrim, i vëmendjes dhe përpjekje të mëdha. Këto më mirë i vëmë re tek fëmijët e vegjël, kur ata mësojnë të flasin, të ecin apo të bëjnë ndonjë gjë tjetër. Por më vonë ata fillojnë t'i kryejnë me lehtësi këto veprime.
Kështu njeriu i rritur nuk bën ndonjë përpjekje të veçantë që të ecë, të shkruajë, të përllogarisë etj. Kjo ndodh sepse veprimet janë fiksuar dhe forcuar d.m.th. janë automatizuar. Dhe është e mjaftueshme vetëm të synojmë t'i bëjmë dhe ato kryhen në mënyrë automatike. Në këtë rast themi se këto veprime u kthyen në shprehi. Pra, shprehi quajmë komponentët e automatizuar të një veprimtarie të vetëdijshme, që formohet si rrjedhim i ushtrimeve të vazhdueshme që bën njeriu në atë veprimtari.
Automatizimi i disa veprimeve arrihet nëpërmjet të ushtruarit dhe shprehet në kryerjen me lehtësi dhe shpejt të veprimeve. Nga ana fiziologjike shprehitë kanë si bazë reflekset e kushtëzuara, që janë organizuar në një sistem ose steriotip dinamik. Në këtë sistem është e mjaftueshme të nxitësh refleksin e parë, që pastaj të vihen në lëvizje të gjitha ato reflekse, që bëjnë pjesë në këtë steriotip.
Shprehitë kanë rëndësi gjatë veprimtarisë së njeriut. Kështu p.sh. kur ecim në rrugë dhe gjatë kësaj kohe diskutojmë, shikojmë rreth e përqark, mendohemi për çështje të ndryshme, Në këtë rast jemi të përqëndruar në diskutim dhe nuk preokupohemi në mënyrë të veçantë për ecjen tonë, sepse ecja është bërë shprehi. Shprehitë nuk e zvogëlojnë asnjëherë veprimtarinë. Përkundrazi ato si komponentë të automatizuar të veprimtarisë e lehtësojnë kryerjen e saj.
Për formimin e shprehive luajnë rol edhe njohuritë. Vazhdimisht ne mësojmë dhe kështu fitojmë shprehi të reja. Në veprimtarinë tonë shprehitë përpunohen në bazë të disa njohurive. Njohuritë e paqarta mbi veprimtarinë që do të kryhet kanë një ndikim negativ mbi shprehitë që formohen. Por kuptohet, asnjë njohje e përsosur e veprimit që do të kryhet, nuk mjafton për të formuar shprehinë konkrete. Përveç kësaj, kërkohet edhe të ushtruarit për formimin e saj. Ushtrimi nuk reduktohet në një përsëritje të thjeshtë të veprimeve.
Ai duhet të krijojë mundësinë e një perfeksionimi të vazhdueshëm të veprimit dhe një bahkërendim të lëvizjeve që e përbëjnë. Për këtë duhet vëmedje në lidhje me përcaktimin e vështirësive dhe mënjanimin e tyre. Gjatë ushtrimit zbulojmë procese, që japin rezultate të mira dhe këto ruhen, regjistrohen, përvetësohen, duke fituar kështu shprehi të reja. Në procesin e ushtrimit arrijmë të mënjanojmë lëvizjet e padobishme dhe të pakësojmë përpjekjet. Kështu, veprimi fillon të kryhet pa vështirësi, më shpejt dhe në mënyrë më ekonomike dhe produktive.
Njeriu gjatë jetës, krahas shprehive, fiton edhe zakone. Zakonet, ashtu si edhe shprehitë, janë elemente të automatizuara të sjelljes. Mirëpo kanë edhe ndryshime. Shprehia është zotësia për të kryer në mënyrë të automatizuar, pa një farë kontrolli special të vetëdijes, këto ose ato komponentë, kurse zakoni është prirja ose nevoja për të kryer këto apo ato akte të automatizuara. P.sh. shprehia e të larit të duarve është zotësia për të kryer këtë proces me shkathtësi dhe në mënyrë auromatike. Zakoni i të larit të duarve, para dhe pas ngrënies së bukës, është nevoja për ta kryer këtë akt në një kohë dhe situatë të caktuar. Moskryerja e këtij akti i sjell njeriut një farë shqetësimi.
Një ndryshim tjetër nd
rmjet shprehive dhe zakoneve është se shprehitë janë gjithmonë të dobishme, sepse formohen me anën e ushtrimeve të bëra me qëllim, kurse zakonet mund të jenë të dobishme dhe të dëmshme.
Zakonet formohen si rezultat i përsëritjeve të thjeshta e të njëpasnjëshme dhe që kërkojnë një farë kohe. E rëndësishme është që të formojmë zakone pozitive dhe të luftojmë qysh në fillim kundër zakoneve negative.
Kapitulli 11
VEPRIMTARIA
Veprimtaria dhe psikika
Veprimtaria është një kërkesë e domosdoshme për jetën e njeriut, pa të cilin ai nuk mund të jetojë. Njeriu ka nevojë të ushqehet, të vishet, të mbathet, të ketë strehë për t'u mbrojtur. Nevojat dhe kërkesat e njeriut janë të shumta e të ndryshme. Këto nevoja dhe kërkesa, ai i plotëson mee anë të punës.
Veprimtaria e njeriut ka karakter shoqëror. Kjo duket që nga zanafilla e historisë njerëzore e në vazhdim. Njerëzit jetonin sëbashku dhe në marrëdhënie me njëri-tjetrin, kjo si një nevojë e domosdoshme për të shkëmbyer të mira materiale, për të mbështetur njëri-tjetrin dhe për të përfituar nga njëri-tjetri në aspekte të ndryshme.
Edhe sot, veprimtaria e secilit varet dhe përcaktohet nga kërkesat e shoqërisë. Veprimtari të shkëputura prej shoqërisë nuk mund të ketë. Një njeri i shkëputur nga shoqëria nuk mund të plotësojë nevojat e kërkesat e shumta që ai ka, ndërsa duke u marrë me një veprimtari të caktuar, që i shërben shoqërisë dhe arrin t'i plotësojë në bashkëpunim me të tjerët, këto kërkesa dhe nevoja.
Gjatë veprimtarisë së tij njeriu kryen lëvizje të shumta, të cilat vinë duke u perfeksionuar. Lëvizjet e veçanta të njeriut gjatë procesit të punës nuk mund t'i quajmë veprimtari. Në përbërjen e veprimtarisë së njeriut, krahas veprimeve të jashtme, bëjnë pjesë edhe proceset e brëndshme psikologjike. Njeriu, zakonisht, kur do të kryej një punë, njihet me kushtet e saj, përgatit në mënyrë mendore planin e realizimit dhe pikësynon arritjen e qëllimit, duke mënjanuar çdo vështirësi që mund t'i dalë përpara gjatë saj
Proceset psikike luajnë një rol jetësor në shërbim të veprimtarisë së njeriut dhe konkretisht të veprimtarisë praktike. Këto i japin mundësi njeriut që të orientohet me ambientin, të përfytyrojë paraprakisht rezultatet e veprimtarive të tij dhe të rregullojë sjelljet e tij në përputhje me përfytyrimet dhe qëllimet që ka. Pra, të gjitha proceset psikike, si ato njohëst, të vullnetshmet, volitive dhe emocionale, zakoonisht nuk lindin të veçuara por si shkak i ndonjë veprimtarie dhe i shërbejnë asaj.
Proceset psikike dalin ose rrjedhin nga veprimtaria dhe janë komponentë të domosdoshëm të saj.
Kështu p.sh. kur jemi duke kryer një punë ose veprim mendor, shpesh kjo përcaktohet nga fakti se sa e kemi kuptuar qëllimin që i kemi vënë vetes, se në ç'shkallë zotërohen njohuritë dhe shprehitë për përfundimin e kësaj veprimtarie, se cilat janë ndje njat tona ndja kësaj detyre dha sa mund t'i drejtojmë veprimet në përputhje me qëllimin që kemi.
Pra, proceset psikike, duke qënë komponentë të domosdoshëm të veprimtarisë, formohen dhe zhvillohen gjatë saj.
Kapitulli 12
KARAKTERISTIKAT PSIKOLOGJIKE TË PERSONALITETIT
Njohuri të përgjithshme mbi personalitetin
Psikologjia nuk kufizohet vetëm me studimin e proceseve psikike njohëse, emocinale, të vullnetshme dhe me shqyrtimin e anës psikologjike të veprimtarisë.
Ajo studjon edhe ato veçori të qenësishme dhe të qëndrueshme, që e bëjnë një njeri të dallojë nga njerëzit e tjerë, d.m.th. ato veçori që përcaktojnë personalitetin e tij.
Çdo njeri ka një mori veçorish psikologjike, ka aq shumë lloje veçorish sa nuk mund të gjesh dy njerëz identik me njëri-tjetrin. Nga ana tjetër çdo njeri ka personalitetin e vet, por jo të gjitha veçoritë që ka njeriu dhe jo çdo lloj veçorie përcakton personalitetin e tij.
Personalitetin e përcaktojnë veçoritë psikologjike më të qenësishme dhe më të qëndrueshme. Në kategorinë e veçorive që përcaktojnë personalitetin e njeriut, bëjnë
pjesë bindjet dhe idetë, interesat, aftësitë, temperamenti dhe karakteri. Bindjet, idealet dhe interesat përcaktojnë drejtimin e personalitetit, përcaktojnë se çfarë do, cilat janë dëshirat dhe pikësynimet e njeriut. Aftësitë përcaktojnë se çfarë mundet të bëjë d.m.th. cilat janë mundësitë e tij, kurse karakteri përcakton se kush është ai faktikisht, ç'qëndrim mban ai ndaj vetëvetes, shoqërisë dhe fenomeneve të ndryshme shoqërore.
Njohja e veçorive psikologjike, që përcaktojnë personalitetin ka rëndësi të dorës së parë për të kuptuar psikologjinë e një njeriu në tërësi, sepse veçoritë psikologjike të personalitetit ushtrojnë një ndikim të thellë si në proceset e veçanta psikike, ashtu edhe mbi njëra-tjetrën.
Pra, me personalitet kuptojmë tërësinë e veçorive psikike më të qënësishme dhe të qëndrueshme, që e dallojnë një njeri nga njerëzit e tjerë.
Personaliteti i njeriut formohet si rezultat i jetës që bën njeriu në shoqëri. Bindjet, idelet dhe interesat formohen në procesin e veprimtarisë aktive dhe nën ndikimin e kushteve të jetës dhe të edukatës, në të cilën ndodhet njeriu që në moshën e tij të re. Në këto kushte zhvillohen edhe aftësitë e ndryshme dhe formohet karakteri injeriut. Zhvillimi i gjithanshëm i çdo individi kushtëzohet nga zhvillimi i individëve të tjerë dhe nga zhvillimi i shoqërisë në tërësi, prandaj themi se personaliteti ka natyrë shoqërore. Personalitetin nuk duhet ta ngatërrojmë me individin. Me individ kuptojmë njeriun e veçantë. Ndërsa për të kuptuar personalitetin, duhet të kemi parasysh jo vetëm ato veti që e dallojnë atë nga të tjerët, por edhe ato veti që janë tipike për të gjithë njerëzit, Sa më të qartë ta shohim tek një individ një tipar të përgjithshëm tipik, aq më qartë shprehet personaliteti i tij. Për një njeri themi se ka personalitet, kur ai e ka përcaktuar në mënyrë të vetëdijshme qëndrimin e tij ndaj jetës dhe ka formuar botëkuptimin e tij ndaj saj. Si pasojë e përcaktimit të pozitës ndaj jetës, njerëzit kanë si të themi fizionominë e tyre shpirtërore origjinale, bien në sy për pavarësi në të menduar, për ndjenja të larta, për forcën e vullnetit dhe të pasioneve.
Personaliteti i njeriut lidhet ngushtë me jetën e njeriut në shoqëri, me grupin shoqëror ku ai jeton dhe shkallën e zhvillimit të vetë shoqërisë. Nje grup shoqëror i zhvilluar, antarët e të cilit i bashkon ambicja dhe përpjekja për arritjen e qëllimeve të larta, hap horizonte të gjëra për zhvillimin e personalitetit. Anëtarët e një kolektivi duke qënë të vetëdijshëm që luftojnë për një qëllim madhor, gjejnë në vetëvete forca të pashtershme, të cilat i venë në shërbim të çështjes për të cilën lufton kolektivi. Ky lloj organizimi shoqëror, duke i bashkuar anëtarët e tij në luftën për arritjen e qëllimeve të mëdha, krijon kushte më të favorshme për formimin e bindjeve dhe ideve, për zhvillimin e aftësive dhe për farkëtimin e karakterit pozitiv.
Personaliteti nuk është i lindur, por formohet në procesin e jetës dhe të përpjekjeve që bën njeriu për të njohur botën që e rrethon dhe për ta shndërruar atë sipas kërkesave dhde nevojave të tij. Në këtë proces ai nuk shndërron vetëm botën e jashtme, por shndërron edhe vetëveten, dhe në të njejtën kohë formon edhe personalitetin e tij.
Interesat
Në procesin e jetës, njeriu zgjeron çdo ditë kontaktin me botën që e rrethon, depërton në thelbin e sendeve dhe fenomeneve dhe përcakton se cilat prej tyre kanë rëndësi për jetën. Fill pas përcaktimit të kësaj rëndësie që kanë sendet dhe fenomenet e veçanta, njeriu e drejton vetëdijen mbi to, përpiqet t'i mbajë gjithmonë në fushën e vëzhgimit dhe t'i njohë më thellë ato. Drejtimi dhe përqëndrimi i vazhdueshëm i vetëdijes së njeriut mbi objektet, fenomenet ose mbi fusha të caktuara të veprimtarisë së tij, me qëllim që t'i njohë ato më thellë, quhet interes. Interesat kanë lidhje të ngushta me nevojat, prirjet, ndjenjat dhe vëmendjen, por kanë edhe disa karakteristike, që i dallojnë prej tyre dhe prej fenomeneve të tjera psikike.
Interesat e drejtojnë vëmendjen, perceptimin, kujtesën, dhe të menduarit e njeriut mbi objektet dhe e nxisin atë për veprimtari. Kur njeriu punon me interes e ka më lehtë dhe është më prodhues në punë. Interesat për punë, për lëndë të veçanta mësimore, për artet, shkencën dhe teknikën, e nxisin njeriun për veprimtari dhe në këtë mënyrë pregatisin kushtet për kalimin nga interesat në prirjet. Ndryshimi ndërmjet interesave dhe prirjeve qëndron në faktin se, ndërsa interesat e nxisin njeriun t'i njohë më thellë objektet, prirjet e nxisin atë për t'u marrë vetë me veprimtari. Kështu p.sh. një njeri ka interes për letërsinë dhe ai e ndjek me interes një bisedë ku flitet për të ose e lexon me interes një gazetë ose revistë letrare, por nëse nuk ndjen nevojë për t'u marrë vetë me veprimtari letrare nuk mund të themi se ai ka prirje për letërsi. Interesat ndryshojnë edhe prej vëmendjes. Kemi thënë se me vëmendje kuptojmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijes sonë në një ose disa objekte apo fenomene, ndërsa me interes kuptojmë nevojën që ndjejmë për ta drejtuar vetëdijen tonë më tepër në një objekt ose veprimtari se sa në një tjetër.
Interesat kanë lidhje të ngushtë me ndjenjat dhe emocionet.
Llojet dhe cilësitë e interesave
a) Interesat pozitive dhe negative
Vlera e interesave përcaktohet në radhë të parë nga përmbajtja e tyre. Interesat që nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në dobi të shoqërisë, përfshihen në kategorinë e interesave pozitive, kurse interesat që e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në objekte, që s'kanë vlerë për shoqërinë, hyjnë në kategorinë e interesave negative.
Interesat pozitive janë interesat që e nxisin njeriun për të fituar dije dhe për t'i vënë ato në shërbim të shoqërisë. Për të zbuluar vlerën e vërtetë të interesave për të fituar një dije, është e nevojshme të kuptojmë se ç'e shtyn njeriun të fitojë njohuri të gjëra dhe të thella. Njerëzit në përgjithësi i shtyn dëshira për t'u dalluar nga të tjerët ose dëshira për të siguruar një post apo vend të rehatshëm pune që të fitojnë njohuri të caktuara. Ndërsa njeriun me qëllime të larta e shoqëron dëshira për t'i shërbyer një grupimi shoqëror të caktuar ku edhe ai bën pjesë, vendit të tij ose njerëzve në përgjithësi. Pra interesat shoqërore kur vihen mbi interesat personale, paraqesin vlerën më të rëndësishme dhe më të dobishme tek një individ.
b) Interesa të shumanshme dhe të njëanshme
Për zhvillimin e gjithanshëm të personalitetit është e domosdoshme që njeriu të ketë interesa të shumanshme dhe të mos përqëndrohet në një objekt ose në një sferë veprimtarie të ngushtë. Kufizimi i interesave të njeriut në një sferë të ngushtë e zhvillon atë në mënyrë të njëanshme, kufizon horizontin e tij mendor dhe pengon zhvillimin e personalitetit të tij. Zhvillimi i harmonishëm i personalitetit kërkon që njeriu të ketë interesa të shumanshme, por këto interesa të ndryshojnë në aspektin e forcës së tyre.
c) Interesat e qëndrueshme dhe të paqëndrueshme
Në jetë vihen re njerëz me natyrë impulsive, emocionale, të cilët i shfaqin në mënyrë të vrullshme interesat, por pas një farë kohe vihet re se ata e kanë zëvendësuar një interes me një tjetër. Nga kjo kuptohet se qëndrueshmëria e interesave nuk përcaktohet aq shumë nga forca sesa nga nga thellësia dhe lidhjet e ngushta të interesave me vetitë e tjera të personalitetit.
Interesat thelbësore, kur ndryshojnë kushtet, duhet të ndryshojnë, pra duhet gërshetuar qëndrueshmëria e interesave me lëvisshmërinë e tyre në përputhje me kushtet dhe nevojat e shoqërisë.
d) Interesat aktive dhe pasive
Duke u nisur nga fakti se me ç'forcë shfaqen dhe sa e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut, interesat i ndajmë në interesa aktive dhe pasive. Interesat pasive nxisin vëmendjen e pavullnetshme dhe me kaq mbaron roli ityre, kurse interesat aktive bëhen shtytëse të njeriut për veprimtari konkrete.
Interesat pasive mund të kalojnë në aktive ose në të kundërtën, interesat aktive mund të kalojnë në pasive sipas kushteve ku jeton njeriu dhe qëllimeve të tij.
P.sh. nëse njeriun e tërheq letërsia, por ai nuk lexon libra, revist, apo gazeta letrare, në këtë rast kemi të bëjmë me një interes pasiv; dhe nëse atë e tërheq letërsia dhe angazhohet dhe kënaqet duke lexuar për të, këtu kemi të bëjmë me interes aktiv.
Përmbajtja, gjërësia, qëndrueshmëria dhe forca e interesave lidhen ngushtë dhe kushtëzojnë njëra-tjetrën.
Aftësia dhe prirjet
Po të vërejmë në përgjithësi njerëzit në veprimtarinë e tyre jetësore, do të shohim se ata kanë ritme të ndryshme zhvillimi për nga njohuritë dhe rezultatet në punë. Kjo ndodh sepse ata kanë aftësi të ndryshme për një lëm të caktuar veprimtarie.
Aftësi quajmë atë kompleks vetish psikike të personalitetit, që shërben si kusht për të kryer me sukses një punë.
P.sh. për t'u marrë me artet figurative duhet të kesh aftësi për të kapur me sy përpjestimet e objekteve, raportet ndërmjet përmasave të tyre etj. Por kjo cilësi e të parit nuk përbën aftësi nëse e shkëpusim nga aftësitë e përgjithshme të organizmit. Pra, për të patur sukses në një lëm të caktuar veprimtarie është e nevojshme që aftësitë e veçanta të gërshetohen e të lidhen ngushtë me aftësitë e përgjithshme.
Aftësi të përgjithshme quajmë ato që gjejnë zbatim në lëme të ndryshme të veprimtarisë së njeriut. Aftësi të tilla janë p.sh. cilësitë e mëndjes, kujtesa etj.
Baza dhe pikënisja për zhvillimin e aftësive janë dispozitat, veçoritë anatomo-fiziologjike të lindura të njeriut. Dispozitat janë një nga kushtet e domosdoshme për zhvillimin e aftësive, por nuk janë kushti i vetëm. Që dispozitat të kthehen në aftësi duhet që njeriu të rritet në kushte që favorizojnë përvetësimin e njohurive dhe zhvillimin e tij të gjithanshëm, përndryshe dispozitat mbeten vetëm një mundësi ose atrofizohen.
Dispozitat janë një kusht paraprak material për zhvillimin e aftësive, kurse aftësia është mundësia e lindur gjatë punës për ta kryer me sukses një punë. Zhvillimi i aftësive kushtëzohet nga përvetësimi i njohurive, shkathtësive dhe shprehive, të cilat kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin e personalitetit.
Kur vëmë re që një njeri merret më shumë me një veprimtari të caktuar, themi se ai ka prirje për këtë lloj veprimtarie. Dhe kjo kushtëzohet nga aftësitë dhe sukseset që ka ai në atë drejtim, të cilat e nxisin më tej për t'u marrë me të dhe e stimulojnë edhe më shumë atë prirje. Por edhe prirjet krijojnë kushte për zhvillimin e aftësive. Prirjet dhe aftësitë kushtëzojnë zhvillimin e njëra-tjetrës, por ndërmjet tyre nuk mund të vëmë shenjë barazie, sepse ndërsa aftësitë janë një kompleks vetish të personalitetit, prirjet shfaqen në formën e nevojës që ndjen njeriu për t'u marrë me një veprimtari të caktuar. Kur tek një njeriu vëmë re një prirje të fortë dhe të qëndrueshme për t'u marrë me një lloj veprimtarie, kjo do të thotë që tek ky njeri ndodhen edhe aftësitë që i përgjigjen kërkesave të kësaj veprimtarie. Por ka edhe raste kur mungojnë aftësitë dhe njeriu priret për t'u marrë me një lloj veprimtarie, duke qënë i shtyrë nga të tjerët ose duke pasur një përshtypje lajthitëse për aftësinë e tij.
Talenti dhe gjenia
Talent quajmë një ndërthurje aftësish të ndryshme, që sigurojnë kryerjen në mënyrë krijuese të një veprimtarie të caktuar.
Talentet në disa fusha të veprimtarisë së njeriut shfaqen që në moshën fëminore. Nuk janë të rralla shfaqet qysh herët të talenteve në matematikë, letërsi, art dhe fusha të tjera. Por shfaqia e talentit herët nuk është gjithçka, pasi vetëm talenti i marrë në veçanti, është vetëm mundësia për të kryer një punë në mënyrë krijuese. Zhvillimi i tij përcaktohet nga aftësia e njeriut për të punuar në mënyrë këmbëngulëse dhe për të shtruar para vetes detyra, zgjidhja e të cilave ka një vlerë të madhe për shoqërinë. Kur njeriu arrin të realizojë me veprimtarinë e tij krijuese vepra që sjellin ndryshime rrënjësore në mendimet ose veprimet e njerëzve dhe në historinë e njerëzimit, atëherë kemi të bëjmë me shfaqen më të lartë të talentit. Këtë shfaqe të talentit e quajmë gjeni.
Gjeniu dallohet për aftësitë e mëdha për të vëzhguar dhe për të bërë dallimin e asaj që është thelbësore nga diçka e dorës së dytë, për aftësitë për të abstraguar dhe përgjithësuar, për gjërësinë dhe thellësinë e të menduarit, për njohuritë e gjëra dhe aftësinë për t'i vënë ato në lëvizje gjatë të menduarit. Gjeniu dallohet gjithashu për forcën e vullnetit në kapërcimin e pengesave, për aftësinë e madhe për punë dhe për ndjenjën e thellë të përgjegjësisë ndaj bashkëkohësve dhe pasardhësve.
Temperamenti
Një nga veçoritë që bie më tepër në sy dhe që e dallon një njeri nga njerëzit e tjerë, është temperamenti. Po t'i vërejmë njerëzit me kujdes, do të shohim se disa prej tyre i shfaqin ndjenjat në mënyrë të vrullshme, kurse ka të tjerë, ndjenjat e të cilëve nuk janë të forta. Ka disa që kundërveprojnë shpejt ndaj ngjarjeve dhe ndryshimeve që ndodhin, që i kalojnë pa shumë dhembje disfatat dhe fatkeqësitë, ka të tjerë që janë të qëndrueshëm dhe të ngadalshëm përsa i përket ndërrimit të gjëndjeve shpirtërore. Ka njerëz që janë të qetë e të ekuilibruar, ka të tjerë që janë të rrëmbyeshëm dhe të paekuilibruar. Ndeshen në jetë edhe të atillë që janë jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj çdo ndikimi që ushtrohet mbi ta, por që nuk i shfaqin së jashtmi ndjenjat e tyre.
Të gjitha këto ndryshime, që vihen re në njerëz të ndryshëm, përsa i përket forcës dhe ritmit të përgjithshëm të veprimtarisë dhe të ndjenjave, i përkasin temperamentit.
Temperament quajmë tërësinë e karakteristikave individuale, psikologjike, që shfaqen në shpejtësinë dhe forcën e proceseve psikike në përgjithësi dhe të ndjenjave në veçanti dhe me një shkallë të caktuar të nxitjes dhe të qëndrueshmërisë së tyre.
a) Bazat fiziologjike të temperamentit
Gjatë studimit të veprimtarisë së lartë nervore është arritur në përfundimin se vetitë themelore që përcaktojnë tipin e veprimtarisë së lartë nervore janë forca, ekuilibri dhe lëvisshmëria e nxitjes dhe frenimit. Forca e këtyre proceseve tregon aftësinë për punë të qelizës nervore dhe sistemit nervor në tërësi. Ekuilibri tregon vendin që zë nxitja dhe frenimi në veprimtarinë nervore, kurse lëvisshmëria tregon shpejtësinë me të cilën zëvendësohet njëri proces me tjetrin.
Këto karakteristika të nxitjes dhe frenimit në njerëz të ndryshëm ndodhen të kombinuara në mënyrë të ndryshme dhe është plotësisht ky kombinim i ndryshëm i tyre që na jep katër tipe të veprimtarisë së lartë nervore, të cilat përbëjnë bazën fiziologjike të katër llojeve të temperamentit.
1) Tipi i fortë, i ekuilibruar, i shpejtë = temperament sanguin.
2) Tipi i fortë, i ekuilibruar, i ngadalshëm = tmperament flegmatik.
3) Tipi i fortë, i paekuilibruar = temperament kolerik.
4) Tipi i dobët = temperament melankolik.
Tipi i katërt i temperamentit (melankolik) e ka të dobët si procesin e nxitjes ashtu edhe atë të frenimit.
b) Karakteristika e temperamenteve
Temperamenti sanguin. Njeriu me temperament sanguin dallohet për shkathtësinë dhe gjallërinë e tij. Të ecurit e ka të shpejtë, lëvizjet në përgjithësi i ka të shumta dhe të shkathëta, të folurit e ka të gjallë dhe të shpejtë, sy të gjallë, mimikë të pasur, që shpreh gjendjen e tij të brendshme. Nxitet shpejt, kundërvepron edhe ndaj ngjarjeve që kanë rëndësi të vogël. Ndjenjat e tij lindin shpejt, nuk janë të forta, i ndryshojnë shpejt dhe i shfaq së jashtmi me anën e mimikës dhe gjesteve të ndryshme.
Zakonisht njeriu me temperament sanguin e kryen me vrull një punë, por në mjaft raste me gabime. Zë shumë miq, por ftohet shpejt prej tyre dhe i lë. Merr përsipër çdo lloj pune, por shpejt mërzitet dhe nuk e çon deri në fund. Me një fjalë, njeriu që ka këtë temperament është i shoqërueshëm, zemërmirë, i zoti për punë, por i mungon këmbëngulja dhe durimi. Meqënëse është i gjallë dhe i lëvizshëm, i ngacmon shumë shokët dhe i pëlqen të merret me sport.
Temperamenti kolerik. Njeriu me temperament kolerik dallohet për lëvizjet dhe për të folurit e tij të gjallë dhe energjik. Gjestet i ka të forta dhe të prera, ndërsa, sytë e tij kanë shikim të mprehtë.
Nxitet shpejt, ndjenjat i lindin shpejt, i ka të forta dhe i shfaq së jashtmi. Zakonisht njeriu me temperament kolerik çdo gjë e bën me vrull dhe me pasion. Në kundërshtim me sanguinin, është këmbëngulës dhe ka durim. Flet shpejt e me zjarr, prandaj fjala e tij është bindëse.
Temperamenti flegmatik. Njeriu me temperament flegmatik bie menjëherë në sy. Ai është i qetë, bën lëvizje të pakta dhe të ngadalta. Shikimi i tij është i qetë dhe të folurit e ka të ngadaltë. Si nxitja ashtu edhe frenimi lindin tek ai me vështirësi. Vetëm ngjarjet shumë të forta i shkaktojnë ndjenja, të cilat cilat zakonisht i ka të dobta dhe nuk i shfaq së jashtmi. Në kundërshtim me sanguinin, çdo punë e bën me ngadalë. Është i urtë dhe nuk i ngacmon të tjerët.
Temperamenti melankolik. Njeriu me temperament melankolik dallohet për pamjen e tij si të përvuajtur. Mimika e tij është e dobët, gjestet i ka të pakta dhe të lehta, shikimin e syve e ka të lehtë dhe si të mekur. Njeriu me këtë temperament bie në sy, sepse rri gjithmonë mënjanë dhe i veçuar nga të tjerët. Preket shpejt, ndjenjat i ka të forta, të qëndrueshme, por nuk i shfaq së jashtmi.
Në kundërshtim me kolerikun, i cili kërkon të verë në dukje personalitetin e tij, melankoliku përkundrazi, kërkon të jetë i padukshëm. Është i turpshëm dhe shpesh i paguximshëm.
Këto janë karakteristikat në përgjithësi të temperamentit. Në jetë rrallë gjenden njerëz që të kenë vetëm karakteristikat e njërit nga temperamentet e analizuara më sipër. Shpesh ne gjejmë tek ata të përziera karakteristikat e njërit lloj me karakteristikat e llojeve të tjera.
Karakteri
Njerëzit ndryshojnë nga njëri-tjetri jo vetëm për nga aftësitë, interesat dhe temperamentet, por edhe përsa i përket qëndrimit që ata mbajnë ndaj punës, shoqërisë, ngjarjeve të ndryshme dhe vetës së tyre.
Këto qëndrime që ata mbajnë të ndërthurura edhe me njëra-tjetrën lindin forma sjelljesh të caktuara që u përgjigjen përmbajtjes së këtyre qëndrimeve.
Kur qëndrimet dhe format përkatëse të sjelljes së njerëzve nuk janë të rastësishme, por janë të qëndrueshme, ato kthehen në veçori dalluese të personalitetit duke formuar karakterin e tyre.
Kur pohojmë se një njeri i caktuar është me karakter apo ka karakter, kemi parasysh jo një veti të mirë apo të keqe të tij, por tërësinë e vetive më të qëndrueshme të tij si anëtar i shoqërisë.
Karakter quajmë tërësinë e vetive themelore të personalitetit, që shprehin sistemin e qëndrimeve të njeriut ndaj punës, shoqërisë, njerëzve të tjerë dhe vetvetes.
Karakteri, sikurse edhe veçoritë e tjera të personalitetit, nuk është i lindur dhe i pandryshueshëm. P.sh. ndodh që fëmijët kanë tipare karakteri të njëjta me ato të prindërve dhe të të afërmve të tyre, por kjo nuk do të thotë se këto tipare të tyre janë trashëguar nga prindërit. Karakteri formohet gjatë jetës dhe shpreh rrugën e jetës, rrethanat, kushtet dhe mënyrën e jetës së njeriut.
Njeriu nuk lind as përtac, as egoist, as mëndjemadh, as karrierist etj. Ai bëhet i tillë si rezultat i ndikimeve që ushtrojnë mbi të shkolla, familja, shoqëria ose të gjitha këto të mara sëbashku, sepse njeriu nuk është qenie aktive që u kundërvihet kushteve dhe rrethanave, por është qenie aktive që u kundërvihet kushteve të disfavorshme dhe i shndërron këto kushte. Pra ai është edhe objekt edhe subjekt i këtij edukimi. Karakteri ka lidhje të ngushtë me të gjitha anët e tjera të personalitetit, me bindjet, interesat, aftësitë dhe temperamentin. Gjithashtu lidhje të ngushta ekzistojnë ndërmjet aftësive dhe karakterit të cilat ndikojnë edhe reciprokisht për zhvillimin ndërmjet tyre.
Po kaq të ngushta janë lidhjet e karakterit edhe me temperamentin. Temperamenti ushtron ndikim në formën e shfaqes së disa tipareve të karakterit, por edhe karakteri ushtron një ndikim të thellë në frenimin e disa anëve negative të temperamenteve.
Temperamenti shërben si një bazë natyrore për formimin e tipareve të karakterit, por ai nuk përcakton përmbajtjen e tipareve të tij. Në bazë të çdo lloj temperamenti mund të edukojmë tiparet më të vlefshme të karakterit.
Lidhjet e karakterit me temperamentin duhen njohur, sepse nga veçoritë që ka secili temperament të cilat kushtëzohen nga tipi i veprimtarisë së lartë nervore, varet se si do të formohen tek një njeri tiparet e karakterit të tij. I njëjti tipar mund të formohet si tek koleriku ashtu edhe tek sanguini, por forma e ndikimit duhet të jetë e ndryshme.
Sikurse të gjitha fenomenet e tjera psikike, edhe karakteri ka bazën e vet psikologjike. Bazën fiziologjike të karakterit e përbëjnë sistemet e ndërlikuara të përkohshme nervore që formohen gjatë jetës së njeriut. Lehtësia apo vështirësia gjatë formimit dhe shformimit të sistemeve, që përbëjnë lidhjet e përkohshme nervore, ndikojnë thellësisht në formimin e tipareve të karakterit dhe në qëndrueshmërinë e tyre. Në jetë vihen re këto tipe karakteresh : Karaktere të forta dhe të dobëta, kontradiktorë dhe jokontradiktor, të përcaktuar dhe të papërcaktuar.